ایران شناسی

مجاورت : این استان از شمال با کشورهای آذربایجان و ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان  از  جنوب با زنجان و آذربایجان غربی  از  شرق با استان اردبیل  و از غرب با  آذربایجان غربی همسایه است.

آب و هوا: آب و هوای این استان سرد و خشک است.

وسعــــت: مساحت این استان  ۴۶۹۳۰ کیلومتر است.

جمعـیــت: بر اساس سرشماری آمار و نفوس سال ۱۳۸۵ خورشیدی   ۳۶۰۳۴۵۶ نفر می باشد.

تقسیمات: بر اساس تقسیمان کشوری این استان ۱۹ شهرستان، ۴۲ شهر، ۳۸ بخش، ۱۳۳ دهستان و ۳۱۴۹ آبادی  دارد.

شهرستانها: آذرشهر - اسکو - اهر یا ارسباران - بستان آباد - بناب - تبریز/مرکز استان - جلفا - سراب - شبستر - کلیبر - مراغه - مرند - ملکان - میانه - هریس - هشترود- گالری تصاویر 

موقعيت جغرافيايي – استان آذربايجان شرقي:

استان آذربايجان شرقي با ۴۶۹۳۰ کيلومتر مربع وسعت در گوشه شمال غربي ايران قرار دارد. براساس آخرين تقسيمات سياسي واداري درسال ۱۳۸۵ خورشیدی شهرستانهاي استان آذربايجان شرقي عبارت اند از: اهر، بستان آباد، بناب ، تبريز، سراب، شبستر، کليبر، مراغه، مرند، ميانه، هريس، هشترود و جلفا. شهر تاريخي تبريز، مرکز  سياسي – اداري وتجاري استان مي باشد . اين استان با جمهوري هاي آذربايجان ، ارمنستان ونخجوان مرز مشترک دارد . شهرمرزي جلفا ازطريق خط آهن نخجوان ، ايروان و تفليس به جمهوري اکراين و بنادر درياي سياه وصل مي شود. استان آذربايجان شرقي ازطريق شبکه راههاي گسترده زميني وهوايي با سراسر ايران و بيشتر کشورهاي جهان مرتبط است. اين استان در سال ۱۳۸۵ خورشیدی حدود ۳۶۰۳۴۵۶ هزار نفر جمعيت داشت که ۲۴۰۲۵۳۹ نفر آن شهرنشين و ۱۲۰۰۹۱۷ نفر آن روستا نشين وعشاير بوده اند. شهر تبريز با بيش از يک ميليون و پانصد و بيست و نه  هزار و سيصد و دوازده نفر يکي از پرجمعيت ترين شهرهاي ايران واستان آذربايجان شرقي است .

استان آذربايجان شرقي ويژگيهاي زمين شناختي و توپوگرافيکي جالب توجهي دارد . قله سهند با ۳۷۲۲ متر بلندترين نقطه آن است ودر جنوب تبريز واقع شده است . پست ترين ناحيه استان نيز با ۱۲۲۰ متر در حوالي درياچه اروميه قرار دارد. ارتفاعات اين استان در سه ناحيه شمالي(کوههاي قره داغ) ، مرکزي(سهند وبزقوش) وکوههاي جنوبي (قافلانکوه) کشيده شده اند.  

آب وهوا – استان آذربايجان شرقي:

آب وهواي استان آذربايجان شرقي بطور کلي سرد وخشک است. موقعيت جغرافيايي وفضاي کوهستاني آن از عوامل برودت وسردي در نواحي کوهستاني ، اثرات ملايم کننده بخارهاي درياي مازندران و ارتفاع اندک از عوامل اعتدال آب وهواي نواحي پست است. متوسط درجه حرارت از ۹/۸ درجه در تبريز تا ۲/۲۰ درجه سانتيگراد در مراغه متغير است. ميانگين حداقل درجه حرارت در زمستانها به ۱- درجه سانتيگراد مي رسد وبا توجه به تغييرات هوا ودرجه حرارت ، بهترين فصل و ايام مسافرت به استان آذربايجان شرقي ، بهار وتابستان مي باشد. 

تاريخ وفرهنگ – استان آذربايجان شرقي:

استان آذربايجان شرقي بخشي از سرزمين کهنسال ايران است که در زمان تسلط اسکندر مقدوني بر ايران( سال ۳۳۱ پيش ازميلاد ) سردار آن به نام آتورپات که شهربان ماد کوچک بود ، در اين سرزمين قيام کرد و قسمتي از ماد کوچک را که همان آذربايجان است ، متصرف شد. ازآن پس اين منطقه آتورياتکان ناميده شد.  اين منطقه سپس به اسامي مختلف از قبيل آذرآبادگان ، آذربادگان وآذربايجان ناميده شده است. اکثر مورخين آذربايجان را محل ولادت زرتشت دانسته وتولد اورا به منطقه اروميه وشهر کنزک در حدود درياچه چيچست (اروميه) نسبت داده اند  اين استان در طول بيش از هزاران سال شاهد حوادث بي شمار تاريخي ، سياسي واجتماعي بوده و طي همين دوره جلوه هاي ويژه اي از تمدن کهنسال راپديد آورده که امروزه براي جهانگردان بسيار جالب توجه است . استان آذربايجان شرقي ازنظر فرهنگي نيز يکي از مناطق ويژه ايران است که مجموعه اي از سنن ديرين وباستاني را پديد آورده است . عمده ترين ويژگي فرهنگ مردم آذربايجان زبان و فولکلور آن است که به نحوي با مراسم وسنن بر جسته مردم درآميخته است.  زبا ن مردم اين استان ترکي آذري است.  اين زبان در آذربايجان ايران وآن سوي ارس و ساير نقاط ترک زبان ايران – به جز ترکمانان از قرن ها پيش زبان گفتگوي مردم آذري زبان بوده است. اين استان مهد دانشمندان ، عرفا ، شعرا و مشاهير زيادي همچون مولانا بابا مزيد ، خواجه عبدالرحيم اژآبادي ، شيخ حسن بلغاري ، عبدالقادرنخجواني ، مولانا احمد هراتي ، همام تبريزي ، خاقاني شيرواني ، اسدي طوسي ، ابوالعلاء فلکي ، ظهير الدين فاريابي ، انوري ابيوردي ، قطران تبريزي ، شيخ محمد خياباني ، ستارخان وباقرخان و ... بوده است واز مشاهير متاخر آن ميتوان ازاستاد محمد حسين شهريار چهره تابناک شعر وادب ايران وآذربايجان ياد کرد.  

مکان های دیدنی و تاریخی – استان آذربايجان شرقي:   

استان آذربايجان شرقی داراي مكان هاي ديدني و تاريخي با ارزش جهانگردي زيادي است. وضعيت زمين شناسی و توپوگرافی منطقه باعث ايجاد کوهستان های آتشفشانی سهند و سبلان، غارها، دره ها، دشت ها، گردنه های متعدد با چشم اندازهای زيبا و ارتفاعاتی چون کيامکی، بزغوش و... شده است. چشمه های آب معدنی رودخانه ها، آبشارها، درياچه ها، تالاب ها، جزاير، بنادر و سدها در شهرستان های مختلف استان از جمله جاذبه های طبيعی به شمار می آيند. سابقه کهن فرهنگی و تاريخی استان باعث ايجاد اماکن تاريخی و فرهنگی بسياری در منطقه شده است. مسجد کبود يکی از مسجدهاي قديمی استان است که همه آن ها از مکان های تاريخی و ديدنی به شمار می روند. ديگر بناهای ديدنی استان عبارتند از: ساختمان امام زاده ها، کليساها، بقعه ها، خانقاه ها، خانه ها، عمارت های قديمی مانند عمارت ائل گلی، خانه مشروطيت، بازارها، راسته ها، تيمچه ها که اغلب در سفرنامه سياحان از آن ها نام برده شده است، تپه های باستانی که قدمت برخی از آن ها به هزاره های پيش از ميلاد می رسد، شهرها و دهستان های تاريخی و قديمی مانند روستای کندوان، قلعه های تاريخی مانند قلعه بابک، پل های تاريخی، گورستان های قديمی، قبور شعرا، عرفا و سياست مداران که تمامی آن ها جزو مناطق ديدنی استان به شمارمی آيند. اين جاذبه های طبيعی و تاريخی در تمام شهرستان ها ی استان آذربايجان شرقی پراکنده هستند و مجموع آن ها جذابيت خاصی به اين استان بخشيده است.   

صنايع و معادن  – استان آذربايجان شرقي:

صنايع استان آذربايجان شرقي به دو دسته صنعتي و سنتي تقسيم مي شود. اين استان به لحاظ ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، يکی از كانون های مهم صنايع دستی ايران به شمار می آيد. آذربايجان شرقی يكی از قطب های مهم صنعتی كشوراست و استقرار صنايع بزرگی چون ماشين سازی و تراكتور سازی سبب شده است كه اين كانون مهم از اهميت ويژه ای برخوردار شود. تعداد زيادی کارخانه های ماشين سازی در انواع مختلف، پارچه بافی, نساجی و وجود پالايش گاه تبريز به رونق صنايع اين منطقه کمک شاياني کرده اند. درمناطق شهری استان؛ با وجود توسعه صنعتی، بخش خدمات نسبت به ساير بخش ها از رونق بيش تری برخوردار است و در مناطق روستايی استان؛ وجه غالب با بخش كشاورزی و صنايع دستي است. آذربايجان شرقی هم چنين دارای معادن متعددی است كه از آن جمله می توان به معادن شن و ماسه، سنگ های ساختمانی و تزيينی، نمک، خاک نسوز، پوكه، كائولن، زغال سنگ، دياتوميت و پوليت اشاره كرد.   

کشاورزی و دام داری – استان آذربايجان شرقي:  

شرايط آب و هوايی، ويژه گی های خاك و فراوانی آب آذربايجان شرقی را به منطقه ای مناسب و مستعد برای كشاورزی و زراعت تبديل كرده است. در اين سرزمين وسيع، محصولاتی نظير گندم، جو، برنج، حبوبات، سبزی جات، صيفی جات، نباتات صنعتی، محصولات علوفه ای، انواع محصولات باغی، پياز، سيب زمينی و خشك بار به دست می آيد كه برخی از آن ها به خارج از منطقه و كشور نيز صادر می شود. شرايط طبيعی و اقليمی خاص استان و وجود مراتع نسبتا غنی و چمن زارهای سرسبز و خرم، موقعيت مناسبی برای پرورش زنبور عسل و دام پروری فراهم كرده است. از اين رو، اين استان يكی از مناطق مستعد دام پروری ايران نيز به شمار می رود. از سوي ديگر، فعاليت دام داری عشاير منطقه نيز اهميت و موقعيت اقتصاد دامی استان را دو چندان ساخته است. علاوه بر دام داری سنتی، دام داری نيمه صنعتی نيز كه بيش تر در اطراف شهرهای بزرگ، با استفاده از دام های اصيل داير شده، از اهميت خاص در زمينه توليد شير برخوردار است. پرورش طيور نيز به شكل گسترده ای به سه روش صنعتی، نيمه صنعتی و سنتی انجام می شود.   

وجه تسميه و پيشينه تاريخي – استان آذربايجان شرقي:

آذربايجان را با توجه به پيشينه تاريخی کهن اش، در زبان های مختلف به نام های گوناگون کمابيش مشابهی ناميده اند. درفارسی ميانه «آتورپاتكان»‌، در آثار كهن فارسی «‌آذربادگان»‌ يا «‌آذربايگان»، و در فارسی كنونی «آذربايجان» ناميده شده است. هم چنين در يونانی «آتروپاتنه»‌، در بيزانسی «آذربيگانون»، در ارمنی «آتراپاتاكان»، در سريانی «آذربايغان»‌ و در عربی «آذربيجان»‌ گفته اند. تاريخ باستانی آذربايجان با تاريخ قوم «ماد» درآميخته است. قوم ماد پس از مهاجرت به ايران آرام آرام قسمت های غربی ايران از جمله آذربايجان را تصرف كرد. مقارن اين ايام دولت هايی در اطراف آذربايجان وجود داشت كه از آن جمله می توان به دولت «آشور» در شمال بين النهرين، دولت «هيئتی» در آسيای صغير، دولت «اورارتو» در نواحی شمال و شمال غرب، اقوام «كادوسی» در شرق و «كاسی» ها در حوالی كوه های زاگرس اشاره كرد. بعد از تاسيس دولت ماد، آذربايجان به ماد كوچك (درمقابل ماد بزرگ) ‌معروف شد و مشتمل بر شهرهای قديمی همدان، ری، ‌اصفهان و كرمانشاه بود. به عبارت ديگر ولاياتی كه در قرون اوليه اسلامی به ناحيه‌ جبال و بعدها به عراق عجم معروف بودند را در بر می گرفت. بعد از حمله اسكندر مقدونی به ايران، ‌سرداری به نام «آتورپات» در آذربايگان از اشغال آن توسط يونانيان ممانعت به عمل آورد. از آن به بعد اين سرزمين به نام آتورپاتكان معروف شد. آتورپات به پادشاهی رسيد و آن ناحيه را مستقل اعلام نمود.

در طول دوره‌ حكومت سلوكی ها، ناحيه آتورپاتكان هم چنان مستقل ماند و يونانيان و جانشينان اسكندر نتوانستند آداب و رسوم و تمدن يونانی را در آن محل اشاعه دهند. آذربايجان در اين زمان پناهگاه زردشتيان و تكيه گاه فرهنگ ايرانی در مقابل فرهنگ يونانی شد. حكومت جانشينان آتورپات در آذربايجان در زمان اشكانيان نيز ادامه يافت و اين منطقه توانست كماكان استقلال خود را حفظ كند. اردشير بابكان - مؤسس سلسله ساسانی - با استيلا برحكم رانان آذربايجان اين منطقه را در زمره امپراتوری بزرگ ساسانی در آورد. در دوره ساسانی معمولاً‌ يكی از مرزبانان را به حكومت آذربايجان می گماردند. در اواخر آن دوره حكومت آذربايجان در دست خاندان «فرخ هرمزد»‌ بوده پايتخت آن «شيز»‌ يا «‌گنزب»‌ نام داشت كه مطابق با ويرانه های ليلان در جنوب خاوري درياچه اروميه گزارش شده است.

پس از فتح آذربايجان به دست اعراب، قبايل عرب از بصره، كوفه، شام و يمن برای سكونت به آنجا روی آورده با خريد زمين های وسيع، ‌‌كشاورزی را گسترش داده و افراد بومی را رعيت خود ساختند. امرای عرب برای حفظ زمين ها و احتمالاً‌ رعايای مسلمان خود، از حملات ديگر مردم آذربايجان كه به اسلام نگرويده بودند، باروهايی در اطراف املاک وسيع خود می كشيدند كه به تدريج داخل اين باروها به صورت شهرهای نسبتاً‌ مهم درآمد. در سال ۱٩٨ هجری قمری  بابك خرم دين با استفاده از ضعف خلافت مرکزی مأمون - خليفه عباسی که درخراسان به سر می برد - ؛ قيام کرده قسمت های مهمی از شمال شرقی آذربايجان را دراختيار گرفت. از اين پس، از ‌سلطه دستگاه خلافت برآذربايجان تا حد زيادی کاسته شد. بقايای قلعه بابک بر بلندای کوهی در نزديکی کليبر واقع در اين استان هنوز باقی است.

سلسله های ايرانی بعد از حمله اعراب مانند طاهريان، صفاريان، سامانيان و غزنويان كه از شرق ايران برخاسته بودند حكومت های مستقلی تشكيل دادند، اما هيچ گاه نتوانستند قلمرو خود را به آذربايجان برسانند. دراين مدت كه از سال ۲۰۵ هجری قمری (تأسيس سلسله طاهريان)‌ شروع و تا سال ۴۲۹ هجری قمری (‌آ‎غاز حكومت سلجوقيان)‌ ادامه می يابد، حكومت های محلی متعددی قدرت را در آذربايجان به دست گرفتند. آخرين حكام مقتدر اين ايالت، ‌ساجيان(۳۱۷ ـ ۲۷۶ هجری قمری) بودند كه آن ها نيز عاقبت بر ضد خلفا قيام كردند. پس از سقوط ساجيان، سلسله های محلی ديگری در آذربايجان به قدرت رسيدند كه از آن جمله می توان از رواديان نام برد. در آغاز قرن پنج هجری قمری (يازدهم ميلادی) ‌تركان «غز» به فرماندهی سلجوقيان، نخست با دسته های كوچك و سپس به تعداد بيش تر، راهی آذربايجان شده آن جا را به تصرف در آوردند. در ۵۳۱ هجری قمری(۱۱۳۶ ميلادی)‌ آذربايجان به دست «اتابك ايلدگز»‌ (‌الدگوز) افتاد كه تاحمله كم دوام جلال الدين خوارزمشاه (۳۱ ـ ‌۱۲۲۵ میلادی، ۲۸ ـ ۶۲۲هجری قمری) ‌وی و اولادش بر آذربايجان حكومت كردند.

با حمله مغولان و ورود هلاكوخان ايلخان (۱۲۵۶ میلادی، ‌۶۵۴ هجری قمری)‌، ‌آذربايجان مركز شاهنشاهی بزرگ وی شد كه از آموی تا شام امتداد داشت. مقرمغولان ابتدا در مراغه بود و سپس به تبريز منتقل شد. به دستور هلاكو در مراغه رصدخانه ای ساخته شد. هم چنين در اطراف خوی، بت خانه ها و معابد بودايی بر پا شد و در تبريز و جاهای ديگر بناهايی به وجود آمد. در زمان غازان، شهر تبريز بزرگ تر شده به يكی از مراكز مهم دنيای آن روز مبدل شد. تجار روم و فرنگ كالاهای خود را به اين شهر می آوردند و بازارهای تبريز در زيبايی و ثروت معروف بود. وزرای عهد مغول از قبيل خواجه رشيد الدين فضل الله همدانی و تاج الدين عليشاه جيلانی بناهای مهمی در تبريز برپا كردند. با ضعف ايلخانان مغول، امرای مستقلی در آذربايجان قدرت يافتند که پايتخت شان تبريز بود (۱۵۰۲- ۱۳۷۸ میلادی، ۹۰۸ - ۷۸۰ هجری قمری) و از آن جمله می توان به جلايريان، ‌چوپانيان و تركمانان اشاره كرد.

با برافتادن حكومت خاندان تركمانان، قره قويونلوها و آق قويونلوها بر تبريز تسلط پيدا كردند. در اين زمان بناهای بسيار زيبايی در تبريز ساخته شد که وصف آن ها در سفرنامه های سياحان اروپايی آن عصر آمده است. پس از تصرف آذربايجان به دست شاه اسماعيل اول صفوی (‌۱۵۰۲ میلادی، ‌۹۰۷ هجری قمری)‌ اين سرزمين سنگر گاه اصلی و مركز عمده‌ گرد آوری قوای نظامی برای شاهان صفوی شد. در زمان صفويه آذربايجان محل جنگ های خونين ميان سپاهيان ايران وعثمانی بود. پس از سقوط دولت صفويه، نادر شاه افشار با کوتاه کردن دست عثمانيان از آذربايجان و يک پارچه کردن ايران، در دشت مغان رسماً تاج گذاری كرد. كريم خان زند در سال ۱۱۷۵ هجری هجری قمری (۱۷۵۵ ميلادی)‌ آذربايجان را از دست خان های محلی كه پس از مرگ نادر شاه قيام کرده بودند، باز پس گرفت اما پس از مرگ او بار ديگر خوانين محلی سر برآوردند، تا اين كه آغا محمد خان قاجار در سال ۱۲۰۵هجری قمری (۱۷۸۵ ميلادی) ‌موفق شد كه آذربايجان را مطيع حکومت مرکزی كند. در زمان قاجاريه و به خصوص در زمان سلطنت فتح علی شاه، آذربايجان به علت جنگ های ايران و روس مركز نظامی و شهر تبريز نيز پايتخت دوم ايران شد. عباس ميرزا نايب السلطنه و وزير او ميرزا عيسی (معروف به ميرزا بزرگ قائم مقام فراهانی) در آبادانی آذربايجان و مخصوصاً تبريز كوشيدند. جهانگردان اروپايی امنيت و نظم آذربايجان را در دوره عباس ميرزا با امنيت فرنگستان مقايسه كرده اند. از اين پس شهر تبريز، وليعهد نشين قاجاريان شد. پس از انتخاب تهران به عنوان پايتخت سلسله قاجار بناهاي قاجار در اين منطقه باقي ماند و استان آذربايجان شرقي هم چنان آباداني و قدرت خود را حفظ نمود تا اين كه اين استان هم اكنون نيز يكي از آبادترين, مهم ترين و تاثيرگذارترين مناطق ايران به شمار مي آيد.  

مساجد قديمي – استان آذربايجان شرقي: مساجد و مدارس‌ استان‌ عبارتند از: مسجدهاي‌ ظهيريه‌ ، اوچ‌ كؤزلي ‌، ميل‌ لي ‌، نصريه ‌، مجتهد ، مقبره‌ ، دال‌ و ذال ‌، حجة‌ الاسلام‌ ، ميرزاصادق ‌، حاجت ‌، امام‌ جمعه ‌، استاد و شاگرد ، ميرزا مهدي‌ قاري ‌، ملاباشي ‌، كاظميه‌ ، صادقيه‌ ، سيد المحققين ‌، شيخ‌ الاسلام‌ ، مفيد آقا ، قيزللي‌ و حاج‌ صفر علي‌ در شهر تبريز. مسجدمعزالدين‌ ، شيخ‌ بابا ، جامع‌ عجب‌ شير، آقامحمدتقي ‌، شيخ‌ تاج‌ و زنجيرلي‌ در مراغه‌. مسجد ميدان‌ در شهر بناب‌. مسجدهاي‌ جامع ‌، پايتخت‌ و ميلان‌ در شهر اسكو. مسجد جامع‌، ميرپنج‌ خامنه‌ و يادگارشاه‌ تسوج‌ در شهرستان‌شبستر. مسجد چارسو ، محراب‌ و روميان‌ در شهر آذرشهر. مسجد بخارلار، حاج‌ عظيم ‌، قره‌ داش‌ و هويانلو درشهرستان‌ سراب‌ و مسجد شكيللي ‌، خروانق‌ ، ابواسحق ‌، گؤي‌ مسجد ، سقالار و شيخ‌ عماد در اهر.

مقبره ها و امامزاده ها – استان آذربايجان شرقي: امام‌زاده‌ها و بقعه‌هاي‌ استان‌ عبارتند از: امام‌زاده‌هاي‌ عون‌ بن‌ علي ‌، وهسودان‌ ومملان‌، يديلر، دمشقيه‌، شاه‌ چراغ‌ ايلخچي‌، ملاباشي‌ ، جمال‌ ، بقعه‌ مضربن‌ عجيل‌ خسروشاه‌ ، قبر قيس‌ سردرود ، آرامگاه‌ نبي‌ آقا موسوي‌ ايلخچي‌ و امام‌زاده‌ دال‌ و زال‌ در شهرستان‌ تبريز. قبر علمدار در شهر تسوج‌ در شهرستان‌شبستر. امام‌زاده‌هاي‌ محمد كندوان ‌، الله بنده‌ سي‌ ، ابودجانه‌ انصاري‌ خليجان ‌، قبر سلطان‌ پير و پير حيدر در اسكو. امام‌زاده‌ علي‌ بقعه‌ سيد جبراييل‌ آستامال‌ و بقعه‌ شيخ‌ عماد از عرفاي‌ قرن‌ هفتم‌ در شهر اهر. بقعه‌ شيخ‌ احمد صفوي ‌در صومعه‌ كليبر. مقبره‌ اسبستان‌ و امامزاده‌ بزرگ‌ در سراب‌. مقبره‌ اوليا قاضي‌ جهان‌ و پيرجابر در آذرشهر. بقعه‌ شيخ‌ اسحاق‌ در روستاي‌ خانقاه‌ هريس‌ و بقعه‌ قيرآقاد در مراغه‌.

مدارس قديمي – استان آذربايجان شرقي: مساجد و مدارس‌ استان‌ عبارتند از: مسجدهاي‌ ظهيريه ‌، اوچ‌ كؤزلي‌ ، ميل‌ لي‌ ، نصريه ‌، مجتهد ، مقبره‌ ، دال‌ و ذال ‌، حجة‌ الاسلام‌ ، ميرزا صادق ‌، حاجت ‌، امام‌ جمعه ‌، استاد و شاگرد ، ميرزا مهدي‌ قاري ‌، ملاباشي‌ ، كاظميه ‌، صادقيه‌ ، سيد المحققين‌ ، شيخ‌ الاسلام‌ ، مفيد آقا ، قيزللي‌ و حاج‌ صفر علي‌ در شهر تبريز. مسجد معزالدين ‌، شيخ‌ بابا ، جامع‌ عجب‌ شير، آقا محمد تقي ‌، شيخ‌ تاج‌ و زنجيرلي‌ در مراغه‌. مسجد ميدان‌ در شهر بناب‌. مسجدهاي‌ جامع ‌، پايتخت‌ و ميلان‌ در شهر اسكو. مسجد جامع ‌، ميرپنج‌ خامنه‌ و يادگارشاه‌ تسوج‌ در شهرستان‌ شبستر. مسجد چارسو ، محراب‌ و روميان‌ در شهر آذرشهر. مسجد بخارلار، حاج‌ عظيم‌ ، قره‌ داش‌ و هويانلو درشهرستان‌ سراب‌ و مسجد شكيللي‌ ، خروانق ‌، ابواسحق‌ ، گؤي‌ مسجد ، سقالار و شيخ‌ عماد در اهر.

كليساهاي قديمي – استان آذربايجان شرقي: كليساهاي‌ استان‌ عبارتند از: كليساي‌ شوقات‌ و كليساي‌ پروتستان‌ها در تبريز. كليساي‌ موجومبار در روستاي‌ ارمني‌ كندي‌ موجومبار در ۴۰ كيلومتري‌ شمال‌ تبريز. كليساي‌ مريم‌ مقدس‌ در جلفا وكليساي‌ سهرقه‌ در مرند.

خانه هاي قديمي – استان آذربايجان شرقي: خانه‌هاي‌ قديمي‌ تبريز عبارتند از: خانه‌ شربت‌ زادگان ‌، خانه‌ تاجر باشي ‌، خانه‌ شهيد ثقه‌الاسلام ‌، خانه‌ دكتر گنجه‌اي ‌، خانه‌ ميرزا حسن‌ واعظ‌، خانه‌ سلطان‌ القرايي ‌، خانه‌ انجمن‌ حقيقت ‌، خانه‌ چاپ‌ باستان ‌، خانه‌ شيخ‌ باشي‌ مظفريه ‌، خانه‌ استاد شهريار در ساير شهرهاي‌ استان‌ نيز خانه‌هاي‌ قديمي‌ با معماري‌ ويژه‌ به‌ جامانده‌ كه‌ از جمله‌ آنها مي‌توان‌ به‌ خانه‌ قديمي‌ طومانياس‌ در روستاي‌ وينق‌ كليبر اشاره‌ كرد.

حمام هاي قديمي - استان آذربايجان شرقي: حمام قديمي وتاريخي خامنه در شبستر وحمام قديمي امير کبير در روستاي ترکمن چاي ميانه.

گورستان‌هاي‌ تاريخي‌ - استان آذربايجان شرقي:  گورستان‌ ورنق ‌، كج‌ جان ‌، خليجان ‌، آخماقيه‌ و خسرو شاه‌ در اسكو، گورستان‌ هيق‌ در روستاي ‌خانقاه‌ هريس‌ و گورستان‌ اشتبين‌ در كليبر.

رودخانه ها – استان آذربايجان شرقي: در محدوده‌ استان‌ آذربايجان‌ شرقي ‌رودخانه‌هاي‌ بسیاری وجود دارند كه‌ از اهم‌ آنها مي‌توان‌ به‌ رودخانه‌هاي‌ آيدوغموش‌ چاي ، قالاچاي ‌، سيلن‌چاي ‌، دوزال‌ چاي‌ ، توفارقان‌ چاي‌ ، اهر چاي ‌، القناچاي‌ و آجي‌ چاي‌ اشاره‌ كرد.

چشمه ها – استان آذربايجان شرقي: چشمه‌هاي‌ استان‌ آذربايجان‌ شرقي‌ عبارتند از: چشمه‌ آب‌ گرم‌ اللهحقي ‌، اسب‌ فروشان ‌، جلده‌باخان‌ ، شكردره ‌، شالقون‌ و چشمه‌ بيوك‌ سو در شهرستان‌ سراب‌. چشمه‌ معدني‌ گشايش‌ ، شورسو ، ساري‌ سو وچهارباغ‌ در شهرستان‌ مراغه‌. چشمه‌ معدني‌ صوفيان‌ در 4 كيلومتري‌ صوفيان‌ به‌ سوي‌ مرند. چشمه‌ اسكي‌ كند در بستان‌آباد. چشمه‌ گؤي‌ درق‌ و قره‌ آغاج‌ در شهرستان‌ هشترود. چشمه‌ ايستي‌ سو در روستاي‌ ايورق‌ ميانه‌. چشمه ‌آب‌ گرم‌ ليقوان‌ و كلوانق‌ در شهرستان‌ تبريز و چشمه‌ يئل‌ سويي‌ در روستاي‌ كالين‌ اهر.

دره ها – استان آذربايجان شرقي: از دره‌هاي‌ زيبا و باصفاي‌ استان‌ مي‌توان‌ به‌ دره‌ پيغام ‌، دره‌ يكان‌ و دره‌ زنوز در مرند و دره‌ جوشون‌ در ورزقان‌ اهر اشاره‌ كرد.

قله‌ها – استان آذربايجان شرقي: ارتفاعات‌ و قله‌هاي‌ استان‌ آذربايجان‌ شرقي‌ عبارتند از: سلطان‌ جهانگير با ارتفاع‌ ۳۲۵۵ متر ونشان‌ كوه‌ با ارتفاع‌ ۳۶۶۰ متر در ارسباران ‌، شانجان‌ با ارتفاع‌ ۳۱۲۵ در شبستر و آغ‌ داغ‌ با ارتفاع‌ ۳۵۵۰ متر در مراغه.‌

درياچه ها – استان آذربايجان شرقي: از درياچه‌هاي‌ استان‌ مي‌توان‌ به‌ درياچه‌ سدهاي‌ ملا يعقوب‌ (در سراب‌) ، خرم‌درق‌ و قاضي‌ كندي‌ (در هشترود) و همچنين‌ و به‌ تالاب‌هاي‌ يوسفلو، خرمالو در اهر اشاره‌ كرد.

مناطق حفاظت شده – استان آذربايجان شرقي: منطقه هاي حفاظت شده استان عبادتند از: تالاب قره قشلاق در کناره هاي جنوب شرقي درياچه اروميه ، تالاب (درياچه)قوري گوءل در تبريز و جزيره شاهي در ساحل شرقي درياچه اروميه. 

جنگل ها و دشت ها- استان آذربايجان شرقي: علاوه بر پوشش گياهي متنوعي که در فضاهاي جلگه اي ، دره اي و کوهستاني استان وجود دارد ، جنگل هاي متراکمي نيز برخي نقاط استان را پوشانده است. در شمال ارسباران و بخش ورزقان اهر کوه هاي جنگلي قازان داغي و قندران باشي قرار دارند. ارتفاعات گوءيجه بئل از درختان نيمه جنگلي و مراتع کوهستاني پوشيده است. گونه هاي درختي جنگل هاي ارسباران را عمدتا" بلوط و ممرز تشکيل مي دهد. جنگل هاي شهرستان مراغه و هشترود نيز از نظر درجه اهميت در مرتبه بعدي قرار دارد. علاوه بر کانون هاي جنگلي ، بيشه زارهاي متعددي نيز در نقاط مختلف استان از جمله  پيرامون درياچه هاي اروميه،قوري گوءل و برخي از تالاب ها وجود دارد. 

درياچه اروميه – استان آذربايجان شرقي: درياچه اروميه بزرگترين آبگير داخلي و مهمترين درياچه دايمي ايران است که در شمال غرب آذربايجان شرقي از شمال به جنوب کشيده شده و سرزمين آذربايجان را به دو بخش شرقي و غربي تقسيم مي کند. درياچه اروميه يکي از درياچه هاي نادر جهان است که آب آن از نمک اشباع شده است. سواحل اين درياچه منحصر به فرد ، بسيار زيبا و ديدني است و به ويژه از نظر درمان برخي بيماري ها مورد توجه جهانگردان قرار دارد. اين درياچه از نظر اندازه ، عمق ، ترکيب شيميايي ، انواع رسوبات ، اکولوژي ، حيات وحش وگردش آب خصوصيات  ويژه اي دارد و به همين دليل به عنوان پارک ملي در فهرست آثار بين المللي ميراث طبيعي از سوي يونسکو به ثبت رسيده است. درسواحل درياچه اروميه چندين بندر به منظور حمل ونقل مسافر و بار ايجاد شده که مهمترين آن ها بندر شرفخانه است. اين بندر در سواحل شهرستان شبستر واقع شده و تاسيسات نسبتا" مهم بندري و انبارهاي بزرگ کالا دارد. در فصل تابستان تعداد کثيري از مردم به منظور آب درماني و لجن درماني ، تفريح و قايق سواري به اين بندر وارد مي شوند. بندر آق گنبد نيز يکي ديگر از بنادر مهم استان است. کشتي مسافري مابين بندر شرفخانه – گلمانخانه – اروميه رفت و آمد مي کند. از ديگر بنادراستان مي توان به بنادر رحمانلو ، دانالو ، قبادلو و زينتلو در ساحل شرقي درياچه اروميه اشاره کرد. بسياري از ايرانگردان در تابستان براي استفاده از آب و لجن درماني به اين بنادر روي مي آورند.

در درياچه اروميه حدود ۱۰۲ جزيره بزرگ و کوچک وجود دارد که از اين تعداد پنج جزيره  اسلامي(شاهي) ، کبودان(قويون داغي) ، اشک داغي ، اسپير و آرزو در محدوده سياسي استان آذربايجان شرقي قرار دارند. 

جزيره اسلامي(شاهي): تنها جزيره مسکوني درياچه اروميه ۲۷ کيلومتر مربع مساحت دارد. محيط سرسبز و خرم جزيره همراه با آبهاي شيرين و گوارا در وسط يک درياچه بي اندازه شور و نمکي از عجايب طبيعت است. در قسمت هاي باتلاقي جزيره و سواحل نيزاري آن ، انواع پرندگان مهاجر و بومي مانند پليکان ، آنقوت ، فلامينگو و.... زندگي مي کنند. آثار و بقاياي زندان و قلعه هلاکوخان در يکي از ارتفاعات جزيره مورد توجه جهان گردان است. 

جزيره کبودان(قويون داغي): يکي از زيباترين و بزرگترين جزاير غير مسکوني درياچه اروميه است. اين جزيره با ۳۶ کيلومتر مربع وسعت در ساحل شرقي درياچه و در فاصله ۱۲ کيلومتري بندر شرفخانه قرار دارد. در جزيره قويون داغي مي توان شاهد پرواز گروهي پرندگان مهاجر بود که از جمله آنها مي توان به مرغ کفل سفيد ، مرغ سنگ ، سبزه قبا ، کاکايي ، هدهد ، کبک و پرندگان آبزي همچون فلامينگو ، آنقوت نوک قرمز و بعضي از مرغابي ها اشاره کرد. علاوه بر پرندگان ، اين جزيره زيستگاه قوچ و ميش ارمني و گوزن زرد ايراني است که يکي ازنادرترين انواع گوزن هاي جهان است. 

مسافرت واقامت – استان آذربايجان شرقي:

کليه شهرستانهاي استان آذربايجان شرقي از نظر راههاي ارتباطي، مخابرات و سيستمهاي درماني تجهيز شده اند ومسافرت به آنها بسيار آسان است. کليه شهرستانهاي استان داراي انواع هتل وامکانات اقامتي است و مردم آن نيز با فرهنگ جهانگردي آشنايي دارند. در فرودگاه بين الملي تبريز پروازهاي متعددي به ساير شهرهاي ايران و به برخي از کشورهاي خارجي صورت ميگيرد. شهرستانهاي ميانه، مراغه، تبريز، مرند، شبستر وجلفا در مسير راه آهن سراسري قرار دارند واز طريق راه آهن به قفقاز، روسيه واروپا ارتباط  مي يابند.  

مسيرهاي گردشگري عمومي كشور

استان آذربايجان شرقي