قم:
قم:
گفته مي‌شود كه شهر قم پيش از دوره اسلامي نيز وجود داشته است ولي گروهي اعتقاد دارند كه شهر قم بعد از اسلام بنا گرديده است. (كُم) نام حصار باستاني شهر قم بود و به همين لحاظ عرب‌ها اين شهر را قم ناميدند. در زمان حمله عرب‌ها به ايران ، قم از توابع اصفهان بود و همزمان با اصفهان فتح گرديد. در سال 24-23 هجري قمري ، ابوموسي اشعري بخشي از سپاه تحت فرماندهي خود را روانه فتح قم نمود و اين شهر در زمان عمر - خليفه دوّم - به دست اعراب فتح شد. با مهاجرت قبيله اشعري از كوفه به قم و اسكان آنها در اين‌ناحيه ، قم به تدريج به شهر تبديل شد. بين اعراب اشعري و ساكنان زرتشتي قم پيوسته نزاع و درگيري درمي‌گرفت كه به شكست قطعي زرتشتيان و تسلط اشعريان مسلمان بر قم منجر شد. در قرون اوّليه اسلام ، علويان با بي‌رحمانه‌ترين وضع ، تحت آزار و تعقيب حكام عباسي و اموي بودند. در ميان شهرهاي ايران ، قم از مناطق مهمّي بود كه علويان پيوسته به سوي آن هجرت مي‌كردند. با حضور علويان در قم ، اين شهر به يك شهر علوي نشين تبديل شد. مردم قم ، مأمون را قاتل امام هشتم علي بن موسي الرضا (ع) مي‌دانستند و به خواهر آن حضرت که در قم فوت و مدفون است عشق مي‌ورزيدند و لذا با حكومت آن ناسازگاري مي‌كردند و خراج نمي‌پرداختند. مأمون ، (علي بن هشام) را با لشكر نيرومند به سوي شهر قم روانه كرد كه به قتل عام مردم و تخريب شهر منجر شد. مردم قم پس از شنيدن خبر فوت مأمون دست به شورش زدند و با هجوم به داراالحكومه در سال 216 هجري قمري عامل خليفه را از شهر بيرون كردند. پس از مأمون ، معتصم به خلافت رسيد و سپاهي را براي دفع شورش به قم روانه كرد. اين سپاه نيز شهر را به آتش كشيد. بعد از اين سركوبي ، (محمدبن عيسي بادغيسي) به حكومت قم گماشته شد. اين شخص سياست آرامش با مردم را در پيش گرفت. با روي كار آمدن متوكل عباسي سياست ضد علوي تشديد شد و مردم قم نيز به حمايت از (حسين كوكبي) شتافتند تا دولت علوي در محدوده طالقان ، قزوين ، زنجان و ابهر توسط وي تشكيل شود. پس از متوكل ، معتمد خليفه عباسي ، (موسي بن بغا) را مأمور نمود تا هم حسين كوكبي را سركوب كند و هم طغيان قم را فرو نشاند و مردم از ظلم و ستم خلفا و عاملان آنها به امام يازدهم امام حسن عسكري (ع) توسل جستند. به طور كلي شورش و سركوب مداوم مردم قم تا زمان به قدرت رسيدن آل بويه كه خود از علويان بودند ، ادامه يافت. در دوران اين سلسله ، شهر قم در ابعاد مختلف رشد و توسعه يافت. در دوره سلجوقيان تصدي امور مهّم سلجوقي توسط فرزانگان قمي ، در عمران و ترقي شهر قم مؤثر شد. در حمله مغول شهر قم به كلي منهدم شد ولي پس از گرايش بعضي از حكام به اسلام مانند (سلطان محمد اولجايتو) شهر قم مورد توجه قرار گرفت. اين شهر در دهه‌هاي پاياني قرن هشتم هجري قمري مورد تهاجم (تيمور گوركاني) قرار گرفت و مردم شهر قتل عام شدند.
مقارن ظهور حكومت خاندان‌هاي (قراقويونلو) و (آق قويونلو) و به ويژه در دوره صفويان قم مورد توجه قرار گرفت و به تدريج رو به شكوفايي نهاد. قم در سال 909 هجري قمري از مراكز مهّم فرهنگي و فقهي شيعه گرديد وعلماي بزرگي در اين شهر كرسي تدريس و تحقيق بنا نهادند و اهميّت زيارتي و مذهبي اين شهر فزوني يافت. در حمله افغان‌ها ، شهر قم خسارات سنگيني را متحمل شد و مردم قم نيز از نظر اقتصادي تحت فشارشديدي قرار گرفتند. در دوره نادر شاه افشار نيز شهر قم متحمل خسارات فراوان شد و همچنين زماني كه خاندان‌هاي زند و قاجار براي تسلط بر ايران با يكديگر جدال مي‌كردند ، شهر و مردم قم آسيب فراوان ديدند. درسال 1208 هجري قمري ، قم تحت تسلط آغا محمّد خان قاجار در آمد. فتحعلي شاه پس از پيروزي بر دشمنان ، به مرمت حرم و بارگاه حضرت معصومه (س) پرداخت. وي نذر كرده بود كه اگر بر دشمنان پيروز شود به عمران بارگاه آن حضرت بپردازد. در سال 1294 خورشيدي ، هنگامي كه قشون روس وارد كرج شد ، بسياري از مردم تهران به قم مهاجرت كردند و موضوع انتقال پايتخت به قم نيز مطرح گرديد ، ولي سفارت خانه‌هاي روسيه و انگليس با تحت فشارقرار دادن احمد شاه ، طرح انتقال پايتخت را خنثي كردند. در همين زمان ، توسط مهاجرين قم ، (كميته دفاع ملي) براي دفاع از ميهن تشكيل شد. بدين ترتيب اين شهر به يك مركز سياسي و نظامي عليه روس و انگليس تبديل شد ، ولي پس از درگيري‌هاي متعددي ، در سال 1294 خورشيدي به اشغال نيروهاي روس درآمد. وجود بارگاه حضرت معصومه(س) و حوزه علميه قم اهميت مذهبي اين شهر را بيش از پيش فزوني بخشيده و حوزه‌هاي علمي و آموزشي آن نيز توسعه يافته است.
قم از مناطق جهانگردی زيارتی و مذهبی مهم ايران بوده و يكي از قطب هاي بزرگ توسعه توريسم مذهبي كشور به شمار می آيد. جريان فرهنگ دينی و مذهبی، شهر قم را به يكی از بزرگ ترين مراكز آموزش علوم دينی و آيين های مذهبی تبديل كرده كه در دهه های اخير نقش بسيار ممتازی در فرآيند تحولات دينی، مذهبی، سياسی و اجتماعی ايران بر عهده داشته است. تعليم و تربيت مروجين، عالمان و انديشمندان علوم دينی و به تبع آن تاثير فراوان بر نظام فرهنگی كشور از تاثيرهاي فرهنگی بسيار مهم اين خطه از ايران اسلامي است. در اين منطقه؛ مراسم اعياد و سوگواری های دينی و مذهبی با شكوه فراوانی برگزار می شوند.
موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) - قم: اين موزه كه از موزه‌هاي قديم ايران به شمار مي‌رود ، در آبان ماه سال 1304 خورشيدي ، افتتاح شد. موزه قم شامل دو تالار بزرگ با ازاره‌هاي كاشيكاري شده زيبا و بديع است كه دركنار صحن حرم قرار دارد و مجموعه‌هاي بسيار نفيس و با ارزشي را در خود جاي داده است. مجموعه‌هاي اين موزه شامل قرآن‌هاي نفيس خطي مربوط به سده سوم هجري قمري و زري‌هاي دوره صفويه است. قالي وقاليچه‌هاي دوره صفوي كه در اين موزه به نمايش گذاشته شده ، اثر استاد معروف آن عصر نعمت الله جوشقاني است كه توسط شاهان صفوي به آستانه مقدسه وقف شده است. از ديگر اشياء نفيس اين موزه مي‌توان به مجموعه كاشي‌هاي گوناگون كه قدمت آنها به اوايل سده هفتم هجري قمري مي‌رسد و از صندوق خاتم كاري مقبره شيخ صفي ، قنديل طلايي مرصع، عود سوز نقره و... اشاره كرد. بازديد از موزه براي عموم آزاد است.
حمزقان - قم: حمزقان از روستاهاي بخش خلجستان در 65 كيلومتري شمال غرب قم است. رودخانه فصلي (وزوا) از جنوب آن مي‌گذرد و كوه (گر) در 3 كيلومتري شرقي ، كوه (شيروارو) در جنوب غربي و كوه (قزلاربيگي) در 3 كيلومتري جنوب شرقي روستا قرار دارد. گردنه قاهان نيز در يك كيلومتري شمال روستا واقع شده است. وجود رودخانه‌ها ، كوهها ، چشمه و پوشش گياهي مناسب از جذابيت‌هاي روستا بشمار مي‌روند.
كهك - قم: روستاي كهك در 30 كيلومتري جنوب قم و در يك منطقه كوهپايه‌اي واقع شده است. اين روستا آب و هواي معتدل و خشك دارد. آنچه اهميّت تاريخي اين روستا را دوچندان كرده ، وجود خانه قديمي ملاصدرا(فيلسوف مشهور اسلامي) و غار معروف كهك است كه از آثار باستاني و طبيعي استان بشمار مي‌روند. اين روستا همچنين يك امامزاده به نام محّمد نيز دارد كه مورد احترام اهالي و روستاهاي اطراف مي‌باشد.
مساجد قديمي - قم: مسجد امام حسن مجتبي (ع) در مسير تهران - قم ، تكيه آقاسيد حسن در خيابان آيت الله طالقاني ، تكيه يزدي‌ها در بازار، مسجد ميدان كهنه در ميدان كهنه قم ، حسينيه شهدا درخيابان شهدا ، حسينيه نجفي‌ها در خيابان انقلاب ، حسينيه آيت الله نجفي در خيابان شهيد منتظري و تكيه سيدان در خيابان انقلاب.
بقعه‌ها و امامزاده‌ها – قم: امامزاده و زيارتگاه هاي استان قم عبارتند از: امامزاده سيد سربخش در خيابان آذر مقابل چهل اختري و مربوط به نيمه دوّم قرن هشتم هجري قمري ، امامزاده ابوالعباس احمد در مجاورت امامزاده (دربهشت) از آثار قرن هشتم هجري قمري ، امامزاده باوره در 6 كيلومتري روستاي فرد (از توابع قهستان) و از آثار قبل از دوران صفوي ، امامزاده حليمه خاتون در 12 كيلومتري جنوب قم (روستاي لنجرود) ، امامزاده سكينه خاتون در 30 كيلومتري شرق قم و از آثار قبل از دوران صفوي ، امامزاده شاهزاده احمد و علي حارث در خاكفرج ، شرق شهر قم(دوران قاجار) ، امامزاده شاهزاده جعفر غريب در 6 كيلومتري شرق قم و از آثار عصر فتحعلي شاه قاجار، امامزاده شاهزاده جعفر در روستاي گيو (دستگرد خلجستان) ، امامزاده شاهزاده سيد علي در جهت شمالي شهر قم ، امامزاده شاهزاده طاهر در روستاي طغرود (خلجستان) ، امامزاده شاهزاده عباس در خارج دهكده جنداب خلجستان و از آثار قبل از دوره صفوي ، امامزاده شاهزاده عباس و هفت امامزاده در كنار روستاي ورجان قم ، امامزاده شاهزاده محسن در روستاي قبادبزن قم (مربوط به قرن دهم هجري قمري) ، امامزاده عبدالله در نزديكي قلعه صدري قم (دوره قاجاري) ، امامزاده صفو را در خاكفرج ، امامزاده فاضل بر بالاي كوهي مشرف به روستاي بيدهند ، بقعه بابامسافر در شمال شرقي شهر قم و نزديك دروازه ري كهن و (مربوط به دوره صفوي) ، بقعه چهارامامزاده شهره و ملا آقا در خارج شهر قم (دوره صفوي) ، بقعه خديجه خاتون بر سر راه قم به سراچه ، امامزاده شاهزاده ابراهيم و محّمد در مزديجان - غرب شهر قم (از آثار دوره ايلخاني) ، امامزاده شاهزاده اسحاق در بالاي‌روستاي ميم از توابع قهستان، امامزاده شش امامزاده در خارج روستاي سيف‌آباد قمرود (از آثار دوره صفوي) ، امامزاده طيب و طاهر در كنار راه قم به سراجه (قرن هشتم هجري قمري است) و امامزاده فردو در روستاي فردو از توابع قهستان.
آرامگاه‌ها – قم: اهم آرامگاه‌هاي استان قم عبارتند از: آرامگاه محمد شاه در ضلع غربي صحن عتيق. آرامگاه مستوفي در ضلع شمال شرقي صحن عتيق ، آرامگاه شاه سليمان و شاه صفي در محل موزه آستانه ، آرامگاه آخوند ملامهدي نراقي در خيابان آيت ا... مرعشي نجفي ، آرامگاه آيت الله بروجردي در حرم مطهر (مسجد اعظم) ، آرامگاه علامه طباطبايي در مسجد بالاسر حرم مطهر، آرامگاه آيت الله مرعشي نجفي در خيابان آيت الله نجفي ، آرامگاه آيت الله صدر در حرم مطهر (مسجد بالاسر) ، آرامگاه پروين اعتصامي در حرم مطهر، آرامگاه آيت الله گلپايگاني در حرم مطهر (مسجد بالاسر) ، آرامگاه شهيد آيت الله مرتضي مطهري در حرم مطهر (مسجد بالاسر)،آرامگاه آيت الله محمد تقي خوانساري در حرم مطهر (مسجد بالاسر) و آرامگاه آيت الله عبد الكريم حائري در حرم‌مطهر (مسجد بالاسر).
خانه‌ها و محلات قديمي: شهر قم خانه‌ها و محلات قديمي ديگر نيز دارد كه اهم آنها عبارتند از: خانه زند (حاج علي خان) در مركز بافت قديمي شهر (محله چهارمردان) كه به اواخر دوره قاجار مربوط است. محله قديمي لونديد كه ابتداي اين محله آب انبار حاج بلا مسجد و انتهاي آن كوچه لب چال مي‌باشد. محله‌چهارمردان كه ابتداي اين محله باغچه كلاه مال و انتهاي آن بقعه امامزاده شاه حمزه است. محله سنگ بند كه ابتداي آن بقعه شاه احمد قاسم و انتهاي آن آب انبار حاج حسن مي‌باشد. محله موسيان كه ابتداي آن دوگذر سنگ‌سياه و انتهاي آن دروازه شهر است. محله اسحاقيه كه ابتداي آن درب دروازه خاك فرج و انتهاي آن چاله خروس وباجك است و محله باغ سپند كه جملگي از محلات قديمي شهر قم مي‌باشند.
كاروانسراها – قم: كاروانسراي كنارگرد در جاده تهران - قم كه به دوره صفويه مربوط است ، كاروانسراي دهكده اطب در جاده قم - اراك كه به دوره‌هاي سلجوقي و صفوي مربوط است ، كاروانسراي سفيد آب در شرق درياچه نمك كه به دوره‌هاي صفويه و قاجاريه مربوط است ، كاروانسراي باقرآباد در جاده قم - تهران كه به دوره قاجاريه مربوط است و كاروانسراي پل دلاك در جاده قم - تهران كه به دوره قاجاريه مربوط است.
مکان های دیدنی و تاریخی - قم:
شهرستان قم داراي ديدني هاي مذهبي, طبيعي و تاريخي زيادي است كه اهميت بناهاي مذهبي؛ اين منطقه را به يكي از قطب هاي گردشگري مذهبي ايران تبديل كرده است. آستانه مقدس حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمكران در شهرستان قم؛ مهم ترين بنای تاريخی – مذهبی منطقه به شمار مي آيند كه همواره پذيرای بازديد کنندگان انبوه خود هستند. درميان منابع طبيعی قم، درياچه نمک و درياچه حوض سلطان از اهميت به سزايی برخوردارند و جزو گردشگاه هاي شهرستان قم به شمارمی آيند. غار وشنوه و غار كهک نيز از ديگر جاذبه های طبيعی اين شهرستان است که در کنار آثار متعدد تاريخی و مذهبی شهرستان قم، از مکان های ديدنی منطقه به شمار می آيند. شهرستان قم به علت وجود آثار تاريخی و مذهبی متعدد، به لحاظ گردشگري مذهبی دارای پتانسيل و جايگاه ويژه ای است.
صنايع و معادن - قم:
صنايع شهرستان قم؛ به دو دسته صنايع دستي و صنايع ماشيني تقسيم مي شود. قالی بافی به خصوص فرش های ابريشمی، منبت كاری، درودگری وآجر پزی از جمله صنايع دستی رايج قم هستند. در اين ميان منبت كاری و قالی بافی دارای اهميت به سزايی هستند. صنايع كانی غير فلزی؛ اساس صنعت قم را تشكيل می دهند. در حال حاضر بيش از هزار واحد توليدی درقم مشغول توليد گچ، آجر، آهک، سنگ و پودر سنگ هستند که محصولات آن ها علاوه بر تامين نيازهای شهرستان؛ به ساير نقاط کشور به ويژه تهران صادر می شود. صنايع غذايی، شيميايی، دارويی، چوبی، فلزی، نساجی و سلولزی نيز در رتبه های بعدی قرار گرفته اند. معادن منگنز و نارچ قم با داشتن حدود شش ميليون تن ذخيره، بزرگ ترين معدن منگنز خاورميانه هستند كه در اين ناحيه داير هستند.
کشاورزی و دام داری - قم:
كشاورزی در شهرستان قم؛ همراه با باغ داری و دام داری انجام می شود. هركشاورز علاوه بر كشاورزی در قطعه زمينی، به باغ داری يا نگه داری تعدادی گوسفند و بز نيز می پردازد. کشاورزان اين منطقه آب مورد نياز برای کشاورزی را از رودخانه قم رود و قره چای تامين می کنند. فرآورده های كشاورزی قم عبارتند از: گندم، جو، پنبه، چغندر قند، ذرت، آفتاب گردان، تره بار و مهم ترين محصولات باغی آن نيز شامل: آلبالو، انار، گيلاس، آلوچه، آلو، هلو، زردآلو، انجير، گردو، فندق، بادام و سنجد بوده كه بعضی به صورت تازه و بعضی به صورت خشكبار صادر می شود. دام داری از ديرباز در قم رايج بوده است. واحد هاي گوسفند داری و گاوداري صنعتی نيز در قم داير هستند. علاوه بر اين ها پرورش طيور نيز به دو روش سنتی و صنعتی در اين شهرستان رواج دارد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي - قم:
قم به استناد كتب مختلف تاريخی، يكی از قديمی ترين و كهن ترين شهرهای صدر اسلام است كه همواره مورد توجه بوده و ايرانيان در زمان های مختلف برای عمران و آبادی آن کوشيده اند. قم به خاطر زير بنای تاريخی و قديمی خود يكی از شهرهای مهم كويری ايران به حساب می آيد. مؤلف کتاب «اللباب» تاريخ بنای شهر قم را به سال 83 هـ . ق نسبت می دهد. در اين تاريخ عبدالله بن سعدان، اخوص و اسحاق (از ياران عبدالرحمن ابن محمد بن اشعث) با چيرگی بر رؤسای هفت روستايی که در اين منطقه، در نزديکی يک ديگر قرار داشتند، شهر جديدی را بنا کردند که در آن، روستاهای قبلی هريک محله ای از شهر جديد به شمار می آمدند. نام شهر را نيز با استفاده از «کم» که نام حصار اطراف يکی از روستاها بود، قم نهادند.
مشخصات جغرافيايي - قم:
مركز شهرستان قم از نظر جغرافيايی بين 50 درجه و 50 دقيقه تا 50 درجه و 56 دقيقه درازای خاوری و 34 درجه و 35 دقيقه تا 34 درجه و 39 دقيقه پهنای شمالی گسترده شده است. قم در ارتفاع 930 متری از سطح دريا و در 145 كيلومتری جنوب باختری تهران و در مسير راه های تهران – اراک و تهران - كاشان قرار دارد. شهرستان قم از شمال به شهرستان های ری و ورامين، از شمال باختری به شهرستان ساوه، از خاوربه درياچه نمک و شهرستان گرمسار، از جنوب به شهرستان های كاشان و دليجان و از باختر به شهرستان های تفرش و آشتيان محدود می شود. آب و هوای قم به علت مجاورت با ناحيه خشک ايران نسبتا گرم و خشك و بارش سالانه آن به طور متوسط 122 ميلی متر است. راه های مناسبي اين شهرستان را به نقاط ديگر متصل مي كند. اين مسيرها عبارتند از: 1- اتوبان قم - تهران به درازاي 145 كيلومتر 2- راه اصلی قم - تهران به سوی شمال 3- مسير قم - كاشان به طول 103 كيلومتر 4- راه اصلی قم - سلفچگان به سوی جنوب باختری به طول 40 كيلومتر و مسير فرعی جنوب باختری به درازاي 52 كيلومتر تا روستای نيزار قم، دليجان و اصفهان.
اماکن مذهبی - قم:
آستانه مقدس حضرت معصومه (س) – قم: مجموعه حرم حضرت معصومه (س) در مركز شهر قم يكي از بزرگترين و ارزشمندترين آثار معماري اسلامي ايران و جهان است كه يادگارهاي گرانبهايي از قرون مختلف را در بر دارد. اين مجموعه بر مزار حضرت فاطمه - دخت امام موسي كاظم (ع) و خواهر امام رضا (ع) - ملقب به معصومه بنا گرديده است.
پس از آنكه آن حضرت به خاك سپرده شد ، موسي بن خزرج بر مزار وي سايباني از بوريا بر پاداشت ولي به مرور زمان ، مردم قبه‌اي با آجر و گچ به صورت برج بر تربت وي بنا كردند. اين امر باعث شد كه هرگاه يكي از زنان خاندان موسي بن مبرقع وفات مي‌يافت در جوار مرقد و تربت حضرت معصومه (س) دفن مي‌گرديد و لذا قبه‌اي كه چهار نفر در زير آن مدفون بودند ايجاد شد ، به مرور دو قبه ديگر در كنار قبه اوليه برپاشد ، در سال 447 هجري قمري وزير طغرل به نام ميرابوالفضل كه مردي ديندار بود ، قبه‌اي بر فراز سه قبه مذكور بنانهاد كه ارتفاع آن 14 متر بود. در عصر صفوي حرم حضرت معصومه داراي چهار صحن بود كه پشت سرهم قرارگرفته بود و زائرين از يكي از صحن‌ها وارد و از ديگري خارج مي‌شدند. در عصر قاجار، فتحعلي شاه به قم وآستانه مقدسه توجهي خاص مبذول داشت. چنان كه تزئينات ، رواق‌ها و بيوتات فعلي حرم اغلب به آن دوره تعلق دارند. در حال حاضر ابنيه آستانه مباركه عبارتند از:
*حرم: بناي فعلي حرم توسط شاه بيگم در سال 925 هجري قمري ساخته شده است. قاعده حرم به صورت هشت ضلعي‌غير متساوي و داراي هشت صفه است. پس از اين بخش ، قاعده گنبد و سقف با مقرنس‌هاي تزئيني قرار دارد. كتيبه‌اي سراسري از كاشي معرق به خط ثلث طلايي و سفيد ميان دو حاشيه كاشي فيروزه‌اي تعبيه شده است. متن اين كتيبه چند حديث نبوي در ستايش از پيروان خاندان پيامبر است. همچنين كتيبه ديگري به خط ثلث‌برجسته ، گچبري شده كه متن آن ، مدح حضرت علي (ع) و آيات قرآني به تاريخ 1251 هجري قمري است.
*برفراز بنا، گنبدي با ارتفاع 16 متر برپاست كه در سال‌هاي 1215 - 1218 هجري قمري به دستور فتحعلي شاه به‌جاي گنبد پيشين ساخته شده است. مرقد مطهر امروزه در ميان دو ضريح از ديد پنهان است. اين مرقد با كاشي‌هاي بسيار نفيس و زيبايي در اواسط قرن هفتم هجري قمري پوشيده شده كه تنوع و استادي قابل ستايشي درانجام آنها بكار رفته است. در جنوب روضه منور، پس از عبور از رواق جنوبي ، گنبد بزرگي است كه پيشتر (صحن‌زنانه) خوانده مي‌شد و اكنون (مسجد موزه) نام دارد. پوشش سقف و قاعده گنبد و محراب با كاشيكاري زيبا ، بديع و كتيبه‌هاي متعددي تزئين گرديده است. در جهت شمالي روضه منوره ايوان طلا از ساخته‌هاي شاه بيگم - دختر شاه اسماعيل در سال 925 هجري قمري قرار دارد ، اين ايوان ازاره كاشيكاري عصر صفوي دارد و برفراز آن دو مأذنه استوانه‌اي استوار شده است. در مدخل‌حرم ، از جانب شرقي نيز ايواني به بلندي ايوان طلا قرار دارد كه به (ايوان آيينه) معروف است و اثري هنري ونفيس از معماري دوره قاجار بشمار مي‌آيد. در جلوي ايوان ، فضاهاي سرپوشيده شكوهمند و بديعي قرار دارد.
*صحن جديد: اين صحن در شرق حرم واقع شده و توسط ميرزاعلي اصغرخان امين السلطان بنا گرديده است. گرداگرد اين صحن بيش از 30 بقعه كوچك و بزرگ بنا شده كه مهمّترين آنها ، مدفن خود ميرزاعلي اصغرخان است كه به ايوان آن چسبيده است. صحن نو دو قسمت پيوسته دارد. قسمت بزرگتر، هشت گوشه نامنظم و قسمت كوچكتر به صورت زايده‌اي در ميان ضلع شرقي به شكل پنج گوشه است. گرداگرد صحن ، بالاي ايوان‌ها ، كتيبه‌اي از كاشي خشتي با زمينه لاجوردي قرار دارد كه بر آن دو قصيده از فتح الله شيباني كاشاني نوشته شده است. اين صحن گذشته از ايوان آيينه ، سه ايوان ديگر در اضلاع شرقي ، شمالي و جنوبي دارد. ايوان شرقي ازعناصر بسيار نفيس اين صحن است. پوشش سقف ايوان ، مقرنس زيباست كه با كاشي طلايي رنگ آراسته شده‌است. بر فراز اين ايوان، 2 گلدسته زيبا و يك برج ساعت احداث شده است. در طرفين اين ايوان ، دو راهرو وجود داشت كه اكنون به مقبره تبديل شده است. صحن نو در سه جانب شرق ، شمال و جنوب ، سه درگاه ورودي دارد كه در هر سه سو با كاشيكاري آراسته شده است.
*صحن عتيق: اين صحن توسط فتحعلي شاه قاجار، جايگزين دو صحن كوچك دوره صفوي شده است. در ضلع جنوبي اين صحن ، ايوان طلا و ايوان‌هاي دو سوي آن و در سه جانب ديگر، 16 بقعه از جمله مقابر دو پادشاه قاجار قرار دارد. گرداگرد صحن عتيق و بر فراز پيشاني ايوان‌ها ، كتيبه جديدي از قصيده معجزيه ناطق اصفهاني تعبيه شده است كه به مناسبت تذهيب گنبد در سال 1218 هجري قمري سروده شده بود. مدخل اين صحن از شمال ، سردرباشكوهي از دوره شاه طهماسب صفوي در جانب مدرسه فيضيه و ايواني از دوره قاجار در داخل صحن دارد. ايوان شمالي صحن عتيق با سقف مقرنس و بدنه گچي ساده ، روبروي ايوان طلا قرار دارد. ايوان جنوبي با دوتختگاه ، از آثار نفيس دوره صفوي است. در اين قسمت ، كتيبه‌اي به شعر نوشته شده است.
*مقابر پادشاهان، در مجموعه حرم حضرت معصومه (س) ، تعدادي از شاهان و شاهزادگان صفوي و قاجاري مدفون هستند كه بناي مزار آنها از جمله آثار تاريخي و هنري اين مجموعه محسوب مي‌گردد كه در مبحث آرامگاه‌ها مورد اشاره قرار گرفتند.
مسجد جمکران – جمکران:مسجد صاحب الزمان (عج) در 6 كيلومتري شهر قم - جاده قم - كاشان واقع شده و همواره پذيراي زائريني از نقاط مختلف ايران و ساير كشورهاست. در رابطه با تاريخ مسجد جمكران روايتي است به اين مضمون كه شب سه‌شنبه 17 ماه مبارك رمضان سال 393 هجري قمري جمعي از مردم به درخانه شخصي به نام (شيخ حسن بن مثله جمكراني) آمدند و گفتند: يا شيخ برخيز و طلب مهدي صلوات الله عليه را اجابت كن كه تو را مي‌خواند و آنها شيخ را به محل مسجد جمكران كنوني آوردند و شيخ نيك نگريست وتختي را ديد كه فرش نيكو بر آن گسترده شده و جواني 30 ساله بر آن تخت تكيه بر بالش زده و پيري هم پيش او نشسته است كه آن پير، حضرت خضر (ع) بود. حضرت مهدي شيخ را به نام خود خواند و فرمود برو به زميني كه حسن مسلم در آن كشاورزي مي‌كند و بگو اين زمين شريفي است و ديگر در آن كشاورزي نكند و شيخ گفت: مرا نشانه‌اي بده تا مردم حرفم را باور كنند و آن حضرت فرمود: تو برو و رسالت را انجام بده و ما نشانه هايي برآن قرار مي‌دهيم و به مردم بگو در اين مكان چهار ركعت نماز بگذارند. دو ركعت به نيت نماز تحيت مسجد و دوركعت به نيت امام زمان (عج) و بدنبال آن تسبيحات حضرت زهرا (س) خوانده شود. هر كس اين دو ركعت نماز(نماز امام زمان (عج)) را بخواند مانند آن است كه دو ركعت نماز در كعبه خوانده است. بدين ترتيب بنيان مسجد جمكران گذاشته شد. اين مسجد در حال حاضر يكي از جاذب‌ترين نقاط استان قم است و هرساله بويژه در نيمه شعبان هزاران تن براي زيارت و بازديد به اين مسجد روي مي‌آورند.
مسجد فاطميه (مسجد خانم) - قم: اين مسجد نيز از مساجد معروف قم است كه در نزديكي گذرخان به همّت يك خانم خيرخواه با آب انبار بزرگ و فرش‌هاي زيبا و تشكيلاتي منظم بنياد گرديده است. از مزاياي اين مسجد كتابخانه‌اي است كه مورد استفاده شاگردان مكتب حضرت جعفر بن محمّد (ع) قرار مي‌گيرد. مقبره آن خانم محترمه ، در اتاق مخصوصي در كنار مسجد قرار دارد. در حال حاضر در اين مسجد علاوه بر اقامه نماز، تدريس‌علوم ديني نيز صورت مي‌گيرد.
مسجد امام حسن عسگري (ع) – قم: مسجد امام حسن عسگري (ع) در خيابان آستانه واقع شده و اصل بناي آن به قرن سوم هجري قمري مربوط است. ولي اكنون از اصل بنا اثري نيست و بناي حاضر تجديد بناي آن مسجد قديمي است. مسجد امام حسن عسگري (ع) قديمي‌ترين مسجد استان قم است و از اهميّت روحاني و ويژگي‌هاي معماري خاص برخوردار است. اين مسجد به مسجد جامع عتيق نيز معروف است.
مسجد اعظم - قم: مسجد اعظم در جبهه غربي آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) به سعي و اهتمام آيت الله بروجردي در سال 1374 هجري قمري بنا گرديده است. اين مسجد كه به جهت عظمت و بزرگي ، مسجد اعظم نام گرفته در زمره مساجد سه ايواني است و شبستان گنبددار آن كه سراسر به كاشي‌هاي معرق مزين است ، درضلع جنوبي صحن واقع شده است. مجموعه مسجد اعظم از سمت شرق با مسجد بالاسر و صحن عتيق حرم مطهر و از جنوب غرب و جنوب به خيابان ساحلي رودخانه و گنجينه حرم مطهر مرتبط است.
مسجد جامع - قم: مسجد جامع قم در زمره مساجد ايواني باپلان مربع مستطيل است. اسكلت اصلي گنبد خانه به نيمه نخستين قرن ششم هجري قمري مربوط مي‌شود. اين مسجد پس از مسجد جامع عتيق قم ، قديمي‌ترين‌مسجد استان قم است. به استناد متون معتبر تاريخي ، تاريخ احداث بناي كنوني گنبد خانه سال 529 هجري قمري است. ايوان رفيع جبهه جنوبي و اندودهاي گچي رنگي گنبد خانه ، به عصر صفوي و بناي ايوان شمالي و شبستان‌هاي جهات شرقي‌غربي آن به عصرقاجار تعلّق دارند.
امامزاده احمد بن اسحاق - قم: اين بنا در ميدان كهنه قم قرار دارد و مدفون آن ، احمد بن اسحاق عسگري از نوادگان امام هفتم (ع) است. اين امامزاده در سال 1317 هجري قمري هنگام سلطنت مظفر الدين شاه بازسازي و گسترش يافته است. حرم اصلي امامزاده از بناهاي تاريخي قبل از صفويه است. ساختمان از خارج و داخل ، چهار تركي متساوي با پوشش عرقچيني است. در اين بقعه ، آثار تزئيناتي كمربندي دندانه‌دار ديده مي‌شود كه از خصايص بناهاي الحاقي شاه طهماسب صفوي است. در وسط بنا ، مرقد و سنگ قبر قرار دارد كه ضريحي از چوب مشبك‌بر روي آن نهاده شده است.
امامزاده علي بن جعفر (دربهشت) – قم: امامزاده علي بن جعفر مشهور به (دربهشت) بناي هشت وجهي با گنبد دوپوشه هرمي شكل ، از آثار اوايل قرن هشتم هجري قمري است كه در دوران قاجار ايوان و بيوتاتي به آن اضافه شده است. بقعه مزبور پس از آستانه مقدسه بر بقيه اماكن و مقابر استان قم از حيث تزئينات برتري دارد. مهمّترين عناصرتزئيني آن عبارتند از: هنر گچبري كه در زمره برجسته‌ترين آثار هنري قرن هشتم هجري قمري مي‌باشد. كاشي‌هاي كوكبي زرين فام ازاره بنا كه بالغ بر 94 پارچه با موتيف‌هاي گياهي ، حيواني و انساني همراه با كتيبه‌هايي به خط نسخ شامل آيات قرآن و روايات مذهبي است. محراب زرين فام بنا در طاقنماي جنوبي بقعه كه در سال 734 هجري قمري ساخته شده و امروزه زينت بخش گنجينه ملي ايران مي‌باشد.
امامزاده اسماعيل (شاهزاده اسماعيل) – قم: اين امامزاده از زيارتگاه‌هاي قديمي استان قم است كه در دامنه بيدقان در 18 كيلومتري قم واقع شده است. در اين بقعه ، سه تن به اسامي شاهزاده اسماعيل و فرزندش حمزه و شاهزاده محمد از احفاد امام كاظم (ع) مدفون اند. اين امامزاده از بناهاي تاريخي درهاي نفيس و كاشي‌هاي عالي و صندوقي منبت بر روي مرقد است. اين بنا مشتمل بر بقعه گنبد ، رواق ، صحن و مسجد است. بناي بقعه از ابنيه قرن هفتم هجري است كه با مصالح سنگ و گچ بنيان گرديده است. نقشه بنا از خارج برجي و از داخل به صورت چهار ضلعي متساوي است. ازاره بقعه به كاشي‌هاي خشتي هشت ضلعي كوكبي عصرمغول آراسته است. در حاشيه آنها ، كتيبه‌اي متضمن سوره مباركه اخلاص و تاريخ 668 هجري قمري ديده مي‌شود. برفراز بقعه ، گنبدي است كه در عصر شاه اسماعيل صفوي به هنگام تعمير به هرمي شانزده تركي تبديل گرديده است. بناي امامزاده منبري به تاريخ 922 هجري قمري با تزئيناتي زيبا دارد.
امامزاده معصومه - قم: اين آرامگاه در روستاي كهك قهستان و در 24 كيلومتري قم واقع شده است. بناي فعلي امامزاده كه مدفن يكي از احفاد امام كاظم (ع) است ، ابتدا توسط شاه بيگم - دختر شاه اسماعيل احداث شده‌است. قاعده بقعه از خارج به صورت هشت ضلعي مختلف الاضلاع با مصالح سنگ و گچ است. بنا از داخل به شكل مربع متساوي است كه در هر ضلعي از آن ، شاه‌نشيني تعبيه شده و از هر كدام دري به خارج گشوده و جلوي‌هر دري ، تالاري ساخته شده است. گنبد بيروني بنا از نوع هرمي شانزده تركي كوتاه است كه به كاشي‌هاي فيروزه فام آراسته شده است. در سه‌جانب بقعه ، تالارهايي قرار دارد كه به وسيله غلام گردشي به يكديگر مرتبط شده‌اند. در دو جانب تالار شمالي ، در هر طرف، دو غرفه مصفا با چشم‌اندازهاي زيبايي ساخته شده كه در عصر صفويه بر بناي بقعه افزوده شده‌اند. برجسته‌ترين اثر هنري بازمانده از امامزاده معصومه درِ منبت گره‌كاري و گل ميخ كوبي شده‌اي است كه تاريخ 979 هجري قمري دارد و امروزه زينت بخش گنجينه باغ فين كاشان مي‌باشد.
امامزاده موسي مُبرقع - قم: امامزاده موسي مُبرقع فرزند حضرت امام محّمد تقي (ع) جد سادات رضوي است. موسي مُبرقع اوّلين شخصي از سادات رضوي است كه در سال 256 هجري قمري در قم اقامت گزيده است. خواهران مُبرقع به نام‌هاي زينب ، ام محمد و ميمونه دختران حضرت جواد (ع) و بعدها دختر امام موسي(ع) به قم آمدند و در قم وفات نموده و جنب مزار حضرت معصومه (س) دفن شده‌اند. موسي مُبرقع در سال 296 هجري قمري از دنيا رفت و در مكاني كه اكنون مزار اوست دفن شد. دهليز و راهرو بقعه مشحون از آثار هنري است كه از قرن نهم هجري قمري باقي مانده است.
امامزاده شاه ابراهيم - قم: اين بنا در مزرعه شاه ابراهيم در 24 كيلومتري قم واقع شده كه بناي كنوني آن اثري ازدوره صفوي است. گنبد آن با ارتفاع 7 متر، هرمي برجي و آراسته به كاشي فيروزه‌اي است. درگاه ورودي بقعه ازسوي غرب به ايواني باز مي‌شود كه رواقي در رو به رو دارد. نماي داخلي بنا چهار ضلعي متساوي است كه باافزودن چهار نيم طاقي در گوشه‌هاي چهارگانه ، شكل آن را به فلكه‌اي تبديل كرده و پاطاق پوشش عرقچيني آن رابالا آورده‌اند.
آثار قديم اين امامزاده عبارتند از: در منبت به تاريخ 1015 هجري قمري ، قطعه چوبي منبت به تاريخ 1015 در بدنه جنوبي ايوان كه كنار درگاه ورودي بقعه نصب شده است و چهار سنگ نبشته كه بر بدنه جنوبي رواق غربي نصب شده است.
امامزاده شاه حمزه - قم: شاهزاده حمزه از فرزندان موسي بن جعفر و برادر امام رضا است. اين امامزاده كه در ميدان كهنه قم واقع شده ، مورد احترام ويژه مردم است. بقعه شاهزاده حمزه پلان بسيار جالبي دارد. درهاي ورودي حياط آن به طور قرينه از ضلع شرقي و غربي تعبيه شده است. حياط بقعه مستطيل شكل است و دور آن طاق‌نماهايي تعبيه شده كه كلاً با طاق رومي زينت يافته‌اند. يكي از تزئينات بسيار جالب بقعه ، ايوان ورودي به حرم است. در بدنه ايوان و در زير پايه قوس يك رديف كتيبه بر روي زمينه لاجوردي وجود دارد كه تاريخ 1301 هجري قمري را ، سال احداث بنا را ، نشان مي‌دهد. كاشي‌هاي شطرنجي سفيد روي ديوارهاي ايوان از نوع كاشي‌هاي قاجاري است. سقف حرم به صورت حلزوني يا تركيبي ازمخروطي و گنبدي است كه در رأس ، حالت مدور پيدا كرده است. در قسمت زير گنبد از داخل مقرنس سازي بسيار جالبي با گچ صورت گرفته است. در جنب اين امامزاده ، بناي امامزاده ديگري بنام شاهزاده احمد وجود دارد كه گويا برادر شاهزاده حمزه است.
امامزاده شاهزاده ابواحمد – قم: اين بنا در بيرون دروازه ري در شمال شرقي قم واقع شده و مدفن ابواحمد محمدبن حنيفه از احفاد حضرت علي (ع) است. اين بنا از آثار بسيار قديمي شهر قم است كه در سال 932 هجري قمري تجديد بنا و تزئين شده و داراي بقعه‌اي متضمن آثار هنري از گچبري و مرقدي كاشيكاري شده است. در قسمت‌هاي بدنه و سطح مرقد ، كتيبه‌اي به خط ثلث سفيد از كاشي خشتي است كه روي آن آيات و عباراتي به تاريخ فوق خوانده مي‌شود. در چهار جانب حاشيه لوح مزار در روي مرقد ، 12 ترنج در زمينه لاجوردي طراحي شده است كه در داخل آنها به خط ثلث ، صلوات بر معصومين خوانده مي‌شود. گنبد بقعه ، هرمي و 6 تركي است كه جرزهاي ساده آجري دارد و اسپر هرنمايي ، به كاشي‌هاي معقلي متضمن كتيبه‌اي به خط بنايي از كاشي‌هاي الوان مزين است.
امامزاده شاهزاده احمد قاسم - قم: بناي مزار احمد بن قاسم بن علي بن جعفر الصادق (ع) در نزديك دروازه قلعه قم- جنوب شرقي شهر - از آثار خاندان علي صفي است. بنا در مجموع از بهترين و زيباترين نمونه‌هاي اوج تجلي هنر گچبري در دوره قديم قم است و در سال 780 هجري قمري ساخته شده است. نماي خارجي بنا ، نخست هشت ضلعي و در بالا، شانزده ضلعي با گنبد قوسي از مصالح آجري است كه در دوره‌هاي اخير قبه‌اي كوچك نيز بر فراز آن بنا كرده‌اند. بر روي لوح مرقد كه اكنون به عنوان (محراب مسجد قم) در موزه برلين نگهداري مي‌شود ، تاريخ‌صفر 663 هجري قمري حك شده است.
امامزاده شاهزاده زكريا - قم: بين روستاي عيسي آباد و ميدانك خلجستان ، رود كوچكي جاري است كه در كنارآن ، سدي آجري به صورت برجي از سنگ و گچ چيده شده كه بناي مورد نظر بر روي همين سد بنيان گرديده است. اين بنا در خارج به شكل هشت ضلعي و از داخل به شكل چهار ضلعي مساوي است كه در هر ضلع آن شاه‌نشيني ساخته شده است. جدار داخلي بقعه ، سفيد كاري شده و به نقاشي‌هاي رنگ‌آميزي مزين شده است كه‌در مواضع مختلف آن ، كاشي‌هاي خشتي منقش و هفت رنگ قديمي به كار برده‌اند. در زواياي داخلي بقعه ، هم سطح پوشش غرفه‌هاي خارجي ، نيم طاقي‌هايي تعبيه شده كه بناي چهار ضلعي را در نهايت به شكل فلكه‌اي تبديل كرده است. در جلوي بقعه زير ايوان ، دري دو لنگه با كتيبه‌هاي منبت ، تنكه‌هاي قابسازي و گره كشي قديمي نصب گرديده كه از آثار عصر صفوي است. در ميانه اكثر قاب‌ها ، نام (علي (ع)) با خط ثلث خوانده مي‌شود. بر فراز بقعه ، گنبد شلجمي شكل و زيبايي از آثار عهد صفوي باقي مانده كه با كاشي‌هاي الوان كلوكي و دوالي زينت داده شده است.
امامزاده سليمان - قم: اين آرامگاه در 2 كيلومتري شمال روستاي صرم و در 26 كيلومتري جنوب شرقي قم واقع شده است. نقشه بناي آن از خارج ، برجي با مصالح سنگ و گچ است كه بعداً رواقي بدان افزوده‌اند. بنا از داخل به صورت مربع مختلف الاضلاع است و دو در ورودي دارد. كف بنا به كاشي هاي جديد مفروش است. شكل پوشش بنا امروزي و گنبد خارجي آن عرقچيني كاهگلي‌دارد كه بر رأس آن ، ميل مانندي با پوشش كاشي ساخته شده است. در ضلع شرقي بقعه، دو لوح قبر باستاني و كوچك از سنگ سياه نصب شده كه به خط نستعليق ، اسامي متوفيان و تاريخ 970 و 989 هجري قمري حجاري شده است. به نظر مي‌رسد بناي اوليه امامزاده به دوره ايلخاني مربوط باشد. امامزاده مدفون از سادات حسيني سجاد است.
امامزاده سلطان محمّد شريف - قم: بناي اين مزار منسوب به سلطان محمد شريف از نوادگان امام چهارم درمحله‌اي به همين نام ، نزديك دروازه قلعه شهر واقع شده است. اين بنا از نمونه‌هاي خوب سبك معماري و تزئين‌قرون نهم و دهم هجري قمري بود كه چند دهه پيش ويران شده و به جاي آن گنبد مرتفعي بنياد نهاد شده است. اكنون تنها اثر قديم اين مزار، لوح كاشي فيروزه‌اي رنگ روي مرقد است كه از قرن 7 و 8 به يادگار مانده و يك اثر تاريخي است.
آثار تاریخی - قم:
قره تپه قمرود – قم: قره تپه قمرود در 23 كيلومتري شمال شرقي شهر قم و 5/1 كيلومتري جنوب غربي دهستان قمرود واقع شده است. براساس شواهد موجود ، نخستين استقرار در دشت قمرود به هزاره ششم پيش از ميلاد يا هشت هزار سال پيش مربوط است. قره‌تپه قمرود طي سه مرحله مورد كاوش واقع شده و آثار به دست آمده از آن مشتمل بر بقاياي معماري ارزشمند و تعدادي ظروف سفالين است. قدمت آثار بدست آمده به 6400 سال پيش‌مي‌رسد. قره تپه با فرمي مدور بر روي پشته‌اي طبيعي قرار گرفته و در ميان مزارع سبز و خرم محصور شده است. مصالح بكار رفته در ساختمان مكشوفه آن خشت ، گل ، اندود كاهگل ، گچ و آجر است. كهن‌ترين آثار بدست آمده از اين تپه به دوره پارينه سنگي پاياني و جديدترين آنها به عصر ناصري مربوط است اين آثار عبارتند از: محوطه تپه ، قلعه ، كاروانسرا ، امامزاده ، پل و ميل راهنما. نتايج كاوش‌هاي چندين ساله نشان مي‌دهد كه مردمان منطقه از طريق كشاورزي و تربيت حيوانات به امرارمعيشت مي‌پرداختند و در ساخت خانه و معماري نيز پيشرفت كرده بودند. از ديگر هنرهاي مردم منطقه سنگ‌تراشي بود كه نمونه هاي كمي از آنها به دست آمده است. مردمان اين ناحيه طي تكامل فرهنگي و صنعتي بعضي اشياء ساده چون سنجاق و سوزن را از ذوب مس مي‌ساختند كه تمامي اين علايم ، ديرنگي و چگونگي تمدن ايراني در اين ناحيه را نشان مي‌دهد.
قلعه جمكران - قم: قلعه جمكران در 6 كيلومتري شرق قم و در داخل روستاي جمكران واقع شده است. اين قلعه كه به قلعه گبري نيز مشهور است و از بناهاي پيش از اسلام مي‌باشد ، در دوران اسلامي نيز مورد استفاده قرارگرفته است. اهالي محل ، آن را به زمان جمشيد شاه از شاهان پيشدادي نسبت مي‌دهند. اين بنا پلان مربع دارد ومصالح آن نيز از خشت و گل است. در بعضي قسمت‌ها ، ارتفاع كنوني آن تا 10 متر مي‌رسد. در حال حاضر به دليل متروكه بودن به محل انباشت ضايعات و زباله‌ها تبديل گرديده است.
بازار قم - قم: بازار قديمي قم از دو بخش راسته بازار كهنه و راسته بازار نو تشكيل شده است. راسته بازار كهنه به همراه بناهاي واجد ارزش پيرامون در شرق خيابان طالقاني از محدوده پامنار آغاز و به سمت شمال امتداد مي‌يابد. راسته بازار نو نيز در ادامه اين مسير به سمت شمال تا سه راهي بازار ادامه دارد. قدمت و استخوان بندي بازار كهنه و بناهاي همجوار راسته مذكور به پيش از عصر صفوي مربوط است ، ليكن بافت معماري راسته بازارنو و تيمچه‌ها و سراهاي جانبي آن اغلب به عصر صفوي - قاجاري تعلّق دارد. اهم بناهاي واجد ارزش درمحدوده حريم راسته بازارهاي كهنه و نو عبارتند از: راسته بازار كهنه كه مجموعه‌هاي سردر مدرسه رضويه ، مسجد صابوني‌ها ، مسجد چهلستون و ايوان و مناره‌هاي بازمانده مدرسه غياثيه را در بر مي‌گيرد. راسته بازار نو كه مجموعه‌هاي سراهاي پيرامون راسته بازار و حمام حاج عسكرخان را در بر مي‌گيرد. راسته بازار كهنه ، سراي درودگران و نجاران سنتي شهر قم محسوب مي‌شود و راسته بازار نو، محل كسب بازاريان ازصنوف گوناگون است. بناهاي مذهبي پيراموني نيز غالب فعال‌اند و جهت انجام فرائض ديني مورد استفاده قرارمي‌گيرند. برخي از بناهاي مجموعه بازار نيز قدمت سلجوقي - ايلخاني دارند و با استامپ‌هاي گچي اين عصرزينت يافته‌اند. راسته بازار كهنه و نو در مالكيت اشخاص حقيقي و حقوقي است و بخش اعظم سراها و مدارس مجموعه بازار موقوفه است.
كاروانسراي اتابكي - قم: اين كاروانسرا در جاده قم - كاشان واقع شده و نوع پلان آن چهار ايواني است. و به دوره قاجاريه تعلّق دارد ، ولي تأثير معماري عهد صفوي در آن كاملاً مشهود است. در قسمت جنوب آن دو بناي فرعي ساخته شده است. مصالح اصلي بنا از سنگ ، آجر و خشت است و تزئينات برج‌هاي آن جالب توجه مي‌باشد.
كاروانسراي آوه - قم: اين كاروانسرا در جنوب جاده قم - ساوه واقع شده و نوع پلان آن چهار ايواني است. ساختمان بناي كاروانسرا به دوره سلجوقي تعلّق دارد و مصالح بكار رفته در آن عمدتاً از آجر است. چهار اطاق در چهار گوشه حياط كاروانسرا ساخته شده كه سقف همه آنها قوسي شكل است ولي اندازه‌ها و نوع ديوارهاي آنها متفاوت است. در ديوار اين اطاق‌ها فرورفتگي‌هايي وجود دارد كه جاي بخاري ديواري بوده است. روي محورمياني بنا ، پلكاني است كه به آب انبار زيرزميني كاروانسرا منتهي مي‌شود و دو هواكش در سطح زمين دارد.
كاروانسراي پاسنگان - قم: اين كاروانسرا بين راه قم و كاشان واقع شده و از بناهاي ارزشمند و قديمي قرن سيزدهم هجري قمري است.
كاروانسراي قلعه سنگي - قم: اين كاروانسرا در جاده قم - ري در 35 كيلومتري شمال غربي قم واقع شده و از نوع كاروانسراهاي چهار ايواني است. قدمت بنا به دوره صفويه مي‌رسد و مصالح ساختماني آن عمدتاً از سنگ است. بناي ويرانه كاروانسرا داراي چهار برج نيم دايره‌اي شكل در اضلاع غربي و شرقي است.
محله قديمي آستانه - قم: اين محله كه بارگاه حرم حضرت معصومه (س) در آن قرار دارد از محلات تاريخي شهر قم است. در اين محله گورستان بزرگ ، كوچه ارك ، خانه‌هاي غرب گورستان ، بازارچه سلامگاه ، آب انبار سيد عرب ، خانه‌هاي امين السلطاني و ديگر آثار جالب توجه بجا مانده‌اند.
محله عشقعلي - قم: ابتداي اين محله يخچال قاضي و انتهاي آن مدرسه لكهاست. كوچه‌هاي باغ قاضي ، سنگ تراش‌ها ، درويش‌ها ، لب چال ، حمام گلشن ، كاروانسراي بزازها و كوچه ترميني تا محله چاله عربستان در داخل اين محله واقع شده‌اند.
محله مسجد جامع - قم: ابتداي اين محله ميدان كهنه وسط شهر و انتهاي آن دروازه ري است. بازار كهنه ، گذر لاچين بيك ، مسجد جامع و مدرسه ناصري در داخل اين محله قرار دارند.
محله سيدان - قم: ابتداي اين محله كوچه سلطان شريف و انتهاي آن آب انبار ميرزا ابوطالب است. بقعه حمزه بن موسي ، ميدان شاهزاده حمزه ، ميدان كهنه ، دو مناره واقع در درب مدرسه غياثيه و قسمت جنوبي ميدان كهنه درداخل اين محله قرار دارند.
ساختمان هشتي - قم: اين ساختمان در مجاورت بقعه خاك فرج واقع شده است. در وسط اين ساختمان چاهي و برفراز آن تپه اس وجود دارد. در مورد اين هشتي دو نقل قول است ، يكي اينكه حجرالاسود را از اين مكان به محل فعلي آن برده‌اند و ديگري اينكه چاه را به منظور استخراج آب حفر كرده‌اند. امّا در اثر زلزله اين چاه بدون نياز به مواد سوختني شعله‌ور گرديده و به همين دليل گويند يكي از سه آتشكده بزرگ زرتشتيان در اين محل قرارداشته است.
خانه حاج قلي‌خان - قم: خانه حاج‌قلي خان در مركز بافت قديم شهر كه به محله چهار مردان معروف است ، قراردارد. با توجه به فرم ساختمان ، مصالح به كار رفته و كسب اطلاعات از مالكين قبلي ، بناي ساختمان به اواخر دوره قاجار مربوط است. ليكن اتاق‌ها و فضاهاي جبهه جنوبي كه قديمي‌ترين بخش بنا هستند قدمتي بيش از120 سال دارند.
ورودي بنا شامل سردري كوتاه با طاق قوسي رومي آجري است كه از طريق پاگرد شش ضلعي (هشتي) ودالان جبهه شمالي به حياط مركزي ارتباط مي‌يابد. شاخص‌ترين بخش خانه پنج دري جبهه شرقي است كه ازطريق بادگيرهاي دوگانه با فضاهاي خارجي و زير زمين مرتبط مي‌باشد. همچنين شش دري بخش شمالي باستون‌هاي سنگي ايوان ، از قسمت‌هاي با اهميّت خانه است. تزئين بنا به صورت جنبي شامل كارهاي هنري‌درب‌هاي چوبي و لبه‌چيني پشت بام و رخ‌بام ، بادگيرهاي دوگانه و سر ستون‌ها و پايه ستون‌هاي حجاري شده است.
خانه ملاصدرا – قم: خانه ملاصدرا فيلسوف بزرگ قرن 11 كه فلسفه اشراق را به اوج خود رساند در كهك شهرستان قم واقع شده و به دوره صفويه مربوط است. در سال 1376 خورشيدي با توجه به شكل اوّليه آن خانه بازسازي واحيا شده است. محوطه اصلي اين بنا سقف گنبدي شكل دارد و در رأس گنبد آن ، شيشه‌هاي رنگي نور را به داخل بنا هدايت مي‌كند. در چهار طرف اين محوطه ، چهار دهليز قرار گرفته است.
بقعه شيخ اباصلت - قم: بناي بقعه شيخ اباصلت در شمال شرقي قم و متصل به دروازه سابق ري قرار دارد. اين بقعه آجري و ساده از دوره صفوي در گوشه‌اي از محوطه وسيع برپا شده كه گفته مي‌شود مدفن يكي از علماي قمي در قرن‌هاي نخست هجري قمري است. نماي درون بنا با بلندي 8 متر، بطور چهار گوشه با گنبد قوسي‌آجري و سردري مرتفع ساخته شده است. يادگاري‌هاي قلمي اشخاصي بر بدنه راست ديوار غربي بقعه تاريخ‌هاي قرون دوازدهم و سيزدهم قمري را رقم زده است.
آرامگاه علي بن بابويه قمي - قم: گنبد ابوالحسن علي بن الحسين بن بابويه قمي (متوفاي 329 هجري قمري- پدر شيخ صدوق) در كنار شرقي قبرستان قديمي بابلان در شرق خيابان ارم واقع شده و داراي قبه ، بقعه ، ايوان و صحني مشتمل بر سه حجره است. نقشه ساختمان بقعه ، چهار تركي متساوي الاضلاع است كه در هر ضلع آن شاه نشيني تعبيه شده است. برفراز بقعه ، گنبدي شلجمي از آثار صفويه قرار دارد كه توسط كاشي‌هاي دوالي فيروزه فام آراسته شده است و درمواضع مختلف آن با كاشي الواني به خط بنايي در بالا نام جلاله و در وسط ، اسم (محمد (ص)) و در پايين نام (علي (ع)) نوشته شده است. اين بنا فضايي دلنشين و آرام بخش دارد.
مقابر باغ گنبد سبز - قم: در انتهاي خيابان چهارمردان قم ، در بخش شرقي شهر، درون باغي كوچك موسوم به (باغ گنبد سبز) سه اثر تاريخي از قرن هشتم هجري قمري به جا مانده است. اين منطقه در محل به دروازه كاشان مشهور است و گنبدهاي آن نيز به گنبدهاي دروازه كاشان معروفند. دو تا از اين گنبدها با توجه به كتيبه‌هاي تاريخي موجود ، مدفن امراي خاندان علي صفي - فرمانروايان مستقل قم در قرن هشتم هجري قمري است و گنبد سوم نيز با توجه به مدارك مختلف از نظر تاريخي به همان دوره مربوط است. مردم قم ، اين سه بنا را به صورت مجموعه مدفن (سعد ، سعيد و مسعود) از بزرگان عرب‌هاي اشعري و احيا كنندگان قم در دوره اسلامي مي‌دانند. ويژگي‌هاي سه گنبد اصلي از قرار زير است: مقبره خواجه اصيل الدين كه جنوبي‌ترين گنبد باغ است و يك بناي دوازده ضلعي منظم با طاقنماهاي تزئيني در هر ضلع است. كتيبه تاريخي بنا بر فراز قسمت هشت ضلعي آن كه سپس به شانزده ضلعي تبديل شده ، قراردارد. اين كتيبه به خط زيباي ثلث برجسته در زمينهاي از نقوش اسليمي نوشته شده است. براساس اين كتيبه ، دوتن در اين گنبد مدفون‌اند ، يكي خواجه اصيل الدين نياي بزرگ خاندان صفي و ديگري فرزند وي ، خواجه علي‌اصيل كه بر حكومت قم دست يافت.
مقبره خواجه علي صفي كه در وسط دو گنبد ديگر قرار دارد و مدفن خواجه علي صفي دوميّن فرمانرواي خاندان علي صفي است. بناي مزبور از خارج ، 12 ضلعي منتظم است كه هر ضلع آن را طاقنمايي زينت مي‌دهد. در اين بنا سه نفر مدفونند ، يكي خواجه جمال الدين علي ، شخصيت سياسي و اجتماعي عراق عجم در قرن‌هشتم و دومي ديگر خاندان صفي ، بنام امير جلال الدين و سومي ، خواجه عماد الدين محمود قمي كه تا سال791 هجري قمري عهده‌دار امور نواحي قم بوده است. گنبد شمالي كه در شمال دو بناي ديگر قرار دارد و به دليل تخريب كتيبه تاريخي آن ، نام صاحب مقبره مشخص نيست. بناي مزبور از خارج و داخل هشت ضلعي است.
آرامگاه فتحعلي شاه - قم: مقبره فتحعلي شاه در قسمت شمالي صحن عتيق قرار دارد. اين مقبره در زمان حيات فتحعلي شاه به دستور خود وي (در سال 1245 هجري قمري) تعمير شد. قاعده گنبد مقبره هشت ضلعي نامنظم است ودر دوره ناصرالدين شاه تزئينات آئينه كاري آن به گچبري تبديل شده است. ازاره آن سنگ مرمر است و لوحه مرمر با زمينه طلاكوب كه تاريخچه زندگي فتحعلي شاه بر آن نوشته شده و بر روي سپر صفه نصب گرديده است.
آرامگاه مهدعليا - قم: مهد عليا مادر شاه عباس اول بود كه با قدرت تمام در اداره امور اهتمام مي‌ورزيد و مداخله او در عزل و نصب امرا و دخالت و استبداد در انجام امور، بسيار معروف است. مقبره مهدعليا در جهت غربي وعقب گنبد محمد شاه قرار گرفته است. اين آرامگاه به شكل مربع مستطيل ، با گچ‌بريهاي زيبا و برجسته آراسته شده است.
آرامگاه شاه عباس دوم - قم: مقبره شاه عباس دوم در جنوب غربي حرم واقع شده است. اين مقبره از لحاظ معماري و به كار بردن سنگ‌هاي مرمر، جلوه‌اي جالب و زيبا دارد. كتيبه اين بنا تاريخ 1077 هجري قمري رانشان مي‌دهد.
مدرسه فيضيه - قم: مدرسه فيضيه يكي از مشهورترين حوزه‌هاي علوم ديني در جهان است. اين مدرسه از نيمه نخستين قرن سيزدهم هجري قمري جايگزين بناي (مدرسه آستانه) شد كه در عصر صفوي تجديد بنا شده بود. بناي مدرسه چهار ايواني است و در دو طبقه با 40 حجره تحتاني (در دوره قاجار) و 40 حجره فوقاني در قرن چهاردهم هجري قمري ساخته شده‌اند. قديمي‌ترين بخش مدرسه ، ايوان جنوبي آن است كه با تاريخ 939 هجري قمري و با كاشي‌هاي زيباي معرق عصرصفوي مزين شده است و سر در صحن عتيق آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س) محسوب مي‌شود.
مدرسه جهانگيرخان - قم: مدرسه جهانگيرخان در جانب شرقي شهر قم قرار دارد و از مدارس دوره صفوي قم است كه در دوره ناصري تعمير گرديده و پس از آن به نام مدرسه ناصري معروف شده است. اين مدرسه در عين كوچكي از مدارس معروف قديمي قم بود و اكثر فضلاي سابق قم از تربيت يافتگان اين مدرسه بودند. اين مدرسه يكبار هم در دوره فتحعلي شاه تعمير گرديد و آخرين بار در سال 1373 هجري قمري در زمان حضرت آيت الله بروجردي تعمير گرديد. گفته مي‌شود كه مدرسه جهانگيرخان از نظر معماري با نقشه چند ضلعي و سردري زيبا از مدارس منحصربفرد ايران بشمار مي‌آيد
مدرسه غياثيه (پامنار) - قم: اين مدرسه در نزديكي ميدان كهنه شهر واقع شده كه اينك بر اثر گسترش و نوسازي شهر در ناحيه خيابان آذر قرار گرفته است. بناي مدرسه غياثيه به نيمه نخستين قرن نهم و سال 830 هجري قمري مربوط است. اين مدرسه سردر بلندي با ارتفاع 12 متر دارد و در دو سوي آن برپايه‌هاي خارجي ايوان در طرفين آن دو طاق نما تعبيه شده است. گچبري با كتيبه‌هايي از آيات و عبارات مقدس به خطوط بنايي بر سراسر بدنه و پايه‌ها با نقش نام (محمد) (ص) و (علي) (ع) ديده مي‌شود. تزئينات روي مناره‌ها توسط كاشي اشكال لوزي يافته‌اند وهمچنين نقش و نگار بسيار ظريف گچبري بر روي بدنه ايوان و قوسي‌ها و پايه‌ها از ديگر تزئينات بكار رفته دراين بنا مي‌باشد.
مدرسه رضويه - قم: بنا به روايت تاريخي بناي مدرسه رضويه محل سكونت امام هشتم شيعيان در زمان تشريف فرمايي ايشان به قم بود. محل مجاور اين مدرسه ديني به محله شاه خراسان معروف است. در محوطه مدرسه رضويه چاهي وجود دارد كه گفته مي‌شود امام هشتم (ع) با آب آن غسل نموده‌اند. اين بنا ايواني رفيع ، مسجد و24 حجره داشت كه نيمي از آن بر اثر احداث خيابان از ميان رفته و در حال حاضر، نيم طاقي بنا باقي مانده است.
مدرسه سيته - قم: بنا به روايت تاريخي ، بناي مدرسه سيته جايگاه عبادت حضرت معصومه (س) در زمان سكونت ايشان در قم بوده است. در اين مكان مقدس مسجد زيبا و باشكوهي احداث و حجراتي براي طلاب علوم ديني آن ايجاد شده است. اين بنا در حال حاضر با طرزي جالب ، از آينه كاري‌ها در وسط همراه با حجرات و مسجد ، در محله ميدان مير شهر قم قرار دارد.
سرو پانصد ساله - قم: در شش كيلومتري شرق قم و در جنب مزار هادي گرگابي جمكران ، درخت سروي قرار دارد كه به سرو هادي مهدي معروف است. درخت مزبور به ارتفاع 13 متر و قطر 3 متر، عمري در حدود 500 سال دارد و نزد عامه مردم مورد احترام و توجه خاص است.
جغرافیای طبیعی - قم:
درياچه حوض سلطان - قم: اين درياچه كه به درياچه ساوه ، قم و درياچه شاهي هم معروف است با مساحت تقريبي 2400 كيلومتر مربع در شرق شهرستان قم واقع شده است و رشته كوههاي البرز در شمال آن قرار دارد. طول درياچه حدود 80 و عرض آن 300 كيلومتر است. در مواقع بارندگي و ذوب برف‌هاي ارتفاعات اطراف ، چون بر ميزان ورود آب افزوده مي‌شود ، وسعت آن زياد و در غير اينصورت وسعت آن كاهش مي‌يابد. در موقع پرآبي سطح درياچه گسترش مي‌يابد و آب آن اراضي پست و شوره‌زار و باتلاقي پيرامون را مي‌پوشاند و درياچه بزرگي به طول 80 كيلومتر تشكيل مي‌دهد كه بنام درياچه حوض سلطان و يا درياچه نمك مشهور است. رودهاي متعددي به اين درياچه وارد مي‌شوند كه عموماً از اراضي شوره‌زار و نمكي اطراف عبور مي‌كنند.
درياچه نمك - قم: اين درياچه كه در واقع بخشي از كوير نمك ايران است در شرق قم واقع شده و بقاياي درياچه خشك شده قديمي است كه با تبخير تدريجي آب ، املاح فراوان در آن رسوب نموده است. اين كوير نمك ميان‌خراسان ، سيستان ، قم ، كاشان و يزد واقع شده است. در درياچه نمك فقط در فصل زمستان ، آب يافت مي‌شود ودر فصل تابستان به جاي آب ورقه‌هاي نمك جلب نظر مي‌كند. هوا در اين ناحيه خيلي خشك است و اختلاف درجه حرارت شب و روز آن به 70 درجه سانتيگراد مي‌رسد. به همين علّت ، سنگ كوههاي آن بر اثر اختلاف درجه هوا متلاشي شده و به صورت توده‌هاي عظيم شن توسط وزش باد به حركت در مي‌آيد و تپه ماهورهاي موقتي را تشكيل مي‌دهد.
رودخانه قمرود - قم: رودخانه قمرود از زردكوه بختياري سرچشمه مي‌گيرد و پس از طي مسافتي طولاني به درياچه نمك مي‌ريزد. اين رودخانه در ابتدا به نام (دربند) معروف بود و در محل (اخته خون) در جنوب غربي گلپايگان سدي بر روي آن احداث شده است. قمرود در محدوده شهرستان‌هاي گلپايگان ، خمين ، محلات ، دليجان و قم جاري است و اراضي اين نواحي را آبياري مي‌كند.
رودخانه قره چاي - قم: اين رودخانه از سراب‌هاي هفت عمارت ، بلاغ جك ، عباس آباد و پنجه علي در منطقه سربند اراك سرچشمه مي‌گيرد و سپس وارد شهرستان اراك مي‌شود. قره‌چاي پس از آبياري نمودن اراضي كشاورزي شهرستان اراك ، در مسير شرقي - غربي وارد شهرستان تفرش شده و سپس از دريافت آب رودخانه‌هاي گدار، هزلفان و با عبور از جنوب ساوه ، در ناحيه‌اي به نام پل دلاك به قمرود پيوسته و به درياچه قم مي‌ريزد.
جاذبه‌هاي كويري - قم: استان قم از جمله مناطق ايران است كه در كناره غربي كوير نمك قرار دارد و قسمتي از پارك ملي كوير درمحدوده اين استان واقع شده است. اين موقعيت طبيعي و جغرافيايي زمينه‌هاي مساعدي را جهت بهره‌برداري جهانگردي از دشت كوير فراهم آورده است.
آب و هواي كوير در نيمي از سال دلپذير است. آسمان در شب كوير به راستي براي شهرنشينان و طالبان چشم اندازهاي نو، شگفت و ديدني است. سراب‌هاي اغوا كننده ، خاك‌هاي برآمده ، زمينهاي سفيد و سياه ، چشم اندازهاي بديع ، موزائيك‌هاي تشكيل شده از نمك ، لايه‌هاي نمكي برخاسته از زمين و ساير مناظر طبيعي و زيبا را تنها در كويرها مي‌توان يافت. علاوه بر اين زيبايي‌ها ، آثار تاريخي و باستاني مشتمل بر كاروانسراها ، كاخ‌ها ، آب انبارها ، قنات‌ها و مراكز زيارتي و مذهبي نيز در كوير وجود دارد كه نشانگر ديرينگي استقرار انسان دركناره‌هاي كوير است. بخشي از محدوده شمال و شرق استان قم در حوزه كوير مسيله قرار گرفته است. حوزه مسيله مانند يك چهارضلعي در جهت شمال غربي به جنوب شرقي قرار گرفته است كه گودترين آن در ناحيه جنوب شرقي ، درياي نمك يا درياي مسيله نام دارد. در شمال غربي حوزه ، بلندي‌هاي آتشفشاني ساوه و زرند و در جنوب غربي آن بلندي‌هاي ساوه ، قم و كاشان قرار دارند. در شمال شرقي آن نيز بلندي‌هاي رودشور و دوازده امام و سياه كوه واقع شده و جنوب شرقي آن بريده‌تر است و شامل بلندي‌هاي مرنجاب و سفيد آب ، طلحه و ملك آباد است وبلندي‌هاي پيرامون حوزه ، بهم متصل نيستند و بين آنها ، شكاف و دشت‌ها قرار دارد كه اين حوزه را به نواحي اطراف مربوط مي‌كند. حوزه مسيله در سمت مغرب از طريق دره قره چاي به خارج راه دارد. در اين قسمت ارتفاعاتي در جهت شمال غربي به جنوب شرقي به موازات هم كشيده شده كه مركز آنها ازتوده‌هاي آتشفشاني يا از تاقديس‌هاي دوران سوم زمين‌شناسي است. در اين بخش از كوير ايران كه در محدوده استان قم و در نزديكي استان تهران قرار گرفته است ، جاذبه‌هاي بالقوه فراواني براي برنامه ريزي تورهاي كويري فراهم آمده است. مهّم‌ترين اين جاذبه‌ها كه در پيوند با زيبايي‌هاي طبيعي كوير، مي‌توانند در خدمت توسعه تورهاي كويري قرار گيرند ، عبارتند از: راه ارتباطي تهران به قم ، راه‌هاي قديمي و تاريخي و پل دلاك.
*راه ارتباطي تهران - قم كه در سال 1883ميلادي توسط اتابك ساخته شد و انگيزه پي‌ريزي آن پيدايش درياچه حوض سلطان بود. در مسير اين راه ارتباطي ، پل‌هاي تاريخي و كاروانسراهايي قرار داشت كه به مرور زمان تخريب شدند. كاروانسراي حوض و دير، قلعه اربابي حوض و پل دلاك از جمله آثار تاريخي اين محور مي‌باشند.
*راه‌هاي قديمي و تاريخي كه عموماً از سه دوره تاريخي بر جاي مانده‌اند. قديمي‌ترين نشانه‌هاي برجاي مانده از راه‌هاي گذشته ، راه‌ها و پل‌هاي متعلّق به دوره ساساني است كه اصفهان را به ري وصل مي‌كردند. بقاياي راه ساساني برجاي مانده اين ناحيه ، راهي است كه از جنوب حوض سلطان - بين پل دلاك و محمدآباد كاج مي‌گذاشته است. اين راه با پلي كه بر روي رودخانه مسيله در دوره ساساني ساخته شده بود ، از راه‌هاي مهم ارتباطي بين ري و اصفهان محسوب مي‌شود.
*پل دلاك نيز كه بر روي رودخانه قره‌چاي بنا شده ، 16 دهانه دارد و بقاياي آن هنوز پابرجاست. بناي اين پل را به دوره صفوي نسبت مي‌دهند كه گويا عمدتاً براي برقراري ارتباط ميان قم و مشهد ساخته شده بود و اهميّت استراتژيك داشت. از يك راه قديمي ديگر نيز در شمال سياه كوه نشانه‌هايي پابرجاست ، سنگ فرشي گسترده است به عرض 6 تا 10 متر كه در زمان خود ، از خطوط ارتباطي مهّم ميان اصفهان ساحل درياي مازندران بوده است كه ساخت آن را به دوره صفوي يا اوايل قاجار نسبت مي‌دهند.
پارك ملي كوير و حيات وحش- قم: بخشي ازمحدوده استان قم به ويژه دهستان قم رود در محدوده پارك ملي كوير قرار دارد. اين پارك نشان دهنده نمونه‌هاي تقريباً بكر طبيعت است كه به دليل ذخاير با ارزش گياهي ، جانوري و ساير ويژگي‌هاي استثنايي ومتنوع ، از مجموعه‌هاي ميراث طبيعي و ملي كشور محسوب مي‌شود. پارك ملي كوير نمونه‌اي از اكوسيستم‌هاي خشك و بياباني است كه مقدار باران ناچيز آن ، امكان رشد پاره‌اي از گياهان را فراهم آورده است. اين پارك مجموعه گياهي و جانوري ويژه‌اي دارد كه به طور شگفت انگيزي با منابع ناچيز و محدوديت‌هاي زيستي محيط خود سازگار شده و بر اثر حفاظت ، پربارتر شده است. پارك ملي كوير از نظر مطالعه اكوسيستم‌هاي كويري و شناخت مكانيسم‌هاي سازگاري گونه‌هاي گياهي وجانوري حائز اهميّت است. پوشش گياهي اين پارك در دشت‌ها و كوهستان‌ها ، زيست‌گاههايي بسيار مناسب براي زيست وحوش مختلف فراهم آورده است. گونه‌هاي جانوري پارك ملي كوير و استان قم عبارتند از: جبير ، آهو ، يوزپلنگ ، گورخر، كبك ، تيهو، فلامينگو و آنقوت.
غار كهك - قم: يكي از زيباترين غارهاي استان است كه در 30 كيلومتري جنوب قم واقع شده و از آثار طبيعي و باستاني استان محسوب مي‌شود. اين غار شگفتي‌هاي خاصي از زيبايي‌هاي طبيعي و تاريخي منطقه را به نمايش گذاشته است.
غار وشنوه - قم: اين در 60 كيلومتري قم و در كوهستان اردهان واقع شده است. در اين كوهستان چهار غار يا چاله غار شناخته شده كه در داخل يكي از آنها منبع عظيمي از آب وجود دارد. اين آب از شكاف‌هاي كوه سرازيرمي‌شود و جابه‌جا نيز به صورت چشمه فوران مي‌كند. اين غار از جذابيت‌هاي جهانگردي جالب توجهي برخوردار است.
کوه خسنك - قم: كوه خسنك در 54 كيلومتري جنوب غربي قم و در جنوب روستاي سنجگان قرار گرفته و 2777 متر ارتفاع دارد. اين كوه سرچشمه رودخانه‌هاي زواريان و سلمان است. خط آهن قم - اراك از دامنه‌هاي شرقي وجنوبي اين كوه مي‌گذرد.
کوه لارها – قم: اين كوه در 51 كيلومتري جنوب قم با ارتفاع 3109 متر واقع شده است. رودخانه وشنوه قسمت عمده‌اي از آب خود را از اين كوه مي‌گيرد. كوه لار از جنوب غربي به كوه گرگ متصل مي‌شود.
کوه پلنگابي (پلنگ آبي) - قم: اين كوه در 48 كيلومتري جنوب غربي قم واقع شده است و 3154 متر ارتفاع دارد. رودخانه‌هاي راونج ، دره باغ و ازنا از اين كوه سرچشمه مي‌گيرند. كوه پلنگان از شرق به ارتفاعات غليق متصل مي‌شود.
کوه سلطان سعدشاه - قم: اين كوه در 46 كيلومتري جنوب قم و در جنوب روستاي خاوه با 2930 متر ارتفاع واقع شده است. رودخانه‌هاي فردو و وشنوه از آن سرچشمه مي‌گيرند.
