سمنان/مرکز استان
سمنان:
سمنان در فاصله 221 كيلومتري تهران بر سر راه خراسان واقع شده است. اين شهر محل رفت و آمد اقوام مختلف بود و در كتب تاريخي نيز به كرات از آن نام برده شده است. در آغاز قرن چهارم هجري سمنان جزو قلمرو آل زيار بود. بعد از انقراض اين سلسله به تصرف آل بويه درآمد. در آن دوره شهرهاي قومس جزو منطقه ديلم به شمار مي‌آمد. در سال 427 هجري قمري تركان غز خرابي‌هاي زيادي به شهر وارد ساختند. سمنان در سال 618 هجري قمري در اثر حمله مغولان ويران گرديد ولي در دوره‌هاي بعد ، از جمله در دوره صفوي و قاجار آباداني‌هايي در آن صورت گرفت و آثار متعددي از آن دوره‌ها به جا مانده است. سمنان امروزي آباد و زيباست.
منطقه سمنان در تمام دوره حكومت مادها و هخامنشيان، كوميسنه يا كوميشان ( قومس بعد از اسلام ) جزو ايالت بزرگ پارت يا پرتو به شمار می رفت. سمنان شهر سرحدی ايالات پارت های پارت و ماد بوده و به همين علت برخی از مورخان، زمانی اين شهر را جزو مادها و گاهی جزو پارت ها به حساب می آورند. شهرستان سمنان مهم ترين منطقه استان سمنان است كه در درازای جغرافيايی 53 درجه و 23 دقيقه و پهنای جغرافيايی 35 درجه و 34 دقيقه واقع شده است. باغ هاي گل نرگس سمنان كه نوع مرغوبي از گل نرگس را در سراسر ايران توليد مي كنند, از زيبايي هاي اين منطقه به شمار مي آيند. صنايع استان سمنان؛ شامل صنايع دستي و ماشيني مي شود. سمنان يكي از مهم ترين قطب هاي صنعتي استان است كه به تنهايي حدود 56 % از واحد هاي صنعتي استان را به خود اختصاص داده است. معادن زيادي نيز در اين شهرستان وجود دارند. مكان هاي طبيعي و تاريخي متعدد به همراه اقتصاد مناسب, منطقه ياد شده را به يكي از ديدني ترين مناطق استان سمنان تبديل كرده است.
تپه‌هاي باستاني - استان سمنان: تپه‌هاي باستاني استان سمنان عبارتند از: تپه كهن تل در روستاي چشمه ملك گرمسار، تپه غول‌آباد در روستاي غياث آباد گرمسار، قره تپه ، سه تپه ، آتابيك و تل گل در روستاي ده سلطان گرمسار، تپه خواجه محمد آباد در 8 كيلومتري جنوب سمنان ، تپه عيدعلاء در 11 كيلومتري جنوب شرقي سمنان ، تپه خواجه ركن آباد در 5 كيلومتري جنوب سمنان.
قلعه‌ها و ارگها – استان سمنان: قلعه‌ها و دژهاي استان سمنان عبارتند از: قلعه كوشمغان ، قلعه لاسجرد ، قلعه جرمند ، گنگ دژ ، دژ لاجوردي در سمنان ، قلعه ميامي و قلعه زيدر در ميامي ، قلعه بنكوه ، قلعه تاريخي ياتري و قلعه رباط ماري در گرمسار، گور قلعه ، قلعه امير آباد و قلعه پنجم در دامغان ، قلعه سه برج ، قلعه كهنه و قلعه گبري در شاهرود ، شير قلعه و دژ در شهميرزاد سمنان.
مساجد و تكاياي قديمي - استان سمنان: مساجد و تكاياي قديمي استان سمنان عبارتند از: مسجد القدس در شهرك انقلاب ، مسجد تكيه سفيد در خيابان ابوذر غفاري ، مسجد صاحب الزمان در بخش مهدي شهر، تكيه اعظم‌كوشمغان در خيابان حكيم الهي ، تكيه جهاديه در خيابان كاشاني سمنان و مسجد بايزيد بسطامي ، مسجد بقعه امامزاده محمد (ع) در بسطام و مسجد شيخ عماءالدين در روستاي قلعه شوكت ، مسجد جامع فرومد در قصبه فرومد شاهرود و تكيه محل امام در دامغان و تكيه و مسجد ميامي در ميامي.
بقعه‌ها و امامزاده‌ها – استان سمنان: بقعه‌ها و امامزاده‌هاي استان سمنان عبارتند از: بقعه سي‌سر، بقاع علويان ، بقعه ابراهيم اسماعيل و بقاع سيد رضا و سيد علي اكبر (در روستاي لاسجرد) سمنان و امامزاده سلطان شاه نظر در 15 كيلومتري جنوب شرقي گرمسار، امامزاده سلطان مراد در 7 كيلومتري شرق گرمسار و امامزداده قوشه در روستاي شه‌سفيد گرمسار و بقعه امامزاده ابراهيم (ع) در8 كيلومتري دامغان ، امامزاده نورالله و بكيرين عين (ع) در دامغان و امامزاده عبدالله و بقعه شيخ (سوسن عطا) در شهميرزاد ، بقعه امامزاده محمد (ع) در بسطام.
مدارس قديمي - استان سمنان: مدرسه شاهرخيه در بسطام شاهرود ، مدرسه محمد زمان خان قاجار در شاهرود ، مدرسه صادق خان در سمنان و مدرسه مطلب خان و موسيه در شهر دامغان.
آرامگاههاي مشاهير – استان سمنان: آرامگاههاي مشاهير استان سمنان عبارتند از: آرامگاه خاني در سمنان، مقبره درويش محمد در 11 كيلومتري شمال غربي سمنان و مقبره شاهرخ ميرزا در دامغان.
كاخ‌ها و عمارات - استان سمنان: عمارت معروف استان سمنان عبارتست از: عمارت دختر ناصرالدين شاه در بخش امير آباد دامغان.
حمامهاي تاريخي - استان سمنان: حمامهاي تاريخي استان سمنان عبارتند از: حمام ناسار بالا ، حمام سرخه ، حمام عمومي دوزهير، حمام لاسجرد و حمام روس‌ها در سمنان ، حمام چهار سو، حمام حاجي نقي ، حمام بازار نو و حمام بيد آباد در شاهرود ، حمام عمومي روستاي قاطول ، حمام روستاي نه حصار، حمام چهار پاشلو در روستاي كهك و حمام روستاي ياتري عليا در گرمسار، حمام روستاي كلاته ، حمام عمومي فيروز آباد در روستاي الله آباد ، حمام درروستاي قدرت آباد و حمام روستاي حداده در دامغان.
آب انبارهاي تاريخي - استان سمنان: آب انبارهاي تاريخي استان عبارتند از: آب انبار قلي ، آب انبار پاچنار، آب انبار صادقيه ، آب انبار توكلي ، آب انبار امامزاده زين‌العابدين در سمنان ، آب انبار علي آباد ، آب انبار روستاي كوشك ، آب‌انبار روستاي ده نمك ، آب انبار روستاي رستم آباد در گرمسار.
رودخانه‌ها – استان سمنان: رودخانه‌هاي استان سمنان عبارتند از: رودخانه كال شور و رودخانه چشمه علي دامغان.
چشمه‌ها – استان سمنان: چشمه‌هاي آبگرم ، معدني و طبيعي استان سمنان عبارتند از:چشمه معدني عين الرشيد ، چشمه كهنه ده و چشمه شهر آباد در گرمسار، چشمه امام زاده عبد الله (ع) در سمنان ، چشمه ني و چشمه مهاجرت درروستاي شاهرود ، چشمه روستاي اروانه ، سنگ آب يخچال در شمال غرب‌ايوانكي ، چشمه آبسيج و چشمه كشت دشت در دامغان و چشمه ملاده در مجاورت رودخانه سفيد رود گرمسار.
مکان های دیدنی و تاریخی - سمنان:
شهرستان سمنان به سبب پيشينه تاريخي غني و دارا بودن معماران هنرمند, از بناهاي تاريخي و معماري قابل توجهي برخوردار است. كوه ها و غارهاي منطقه نيز در كنار دشت با اهميت كوير, رودخانه ها و چشمه هاي متعدد, به همراه پوشش گياهي خاص كويري از جمله جاذبه هاي طبيعي مهم شهرستان سمنان هستند. نيمه جنوبی شهرستان سمنان را بخشي از بزرگ ترين منطقه بياباني ايران فرا گرفته كه همواره مورد بازديد دانش پژوهان و دوست دارن طبيعت كويري قرار می گيرد. كوهستان و كوير در شهرستان سمنان تضادي ديدني به وجود آورده كه به راستي ديدني است. دراين شهرستان مي توان از قلعه هاي قديمي تاريخي چون قلعه‌هاي سارو كه در دو طرف كلاته؛ كنار چشمه ساري زيبا واقع شده و قلعه كوشمغان كه در كهن ترين محله هاي سمنان بنا شده؛ بازديد كرد و لذت برد.
صنايع و معادن - سمنان:
صنايع استان سمنان شامل صنايع دستي و صنايع ماشيني مي شود. صنايع دستی سمنان شامل گليم بافی، نمد مالی، پرده های سنتی، حوله و شال گردن و پارچه های متقال زير ساخت قلم كاراست. علاوه برآن جاجيم، چادر شب، پلاس و چوفا (چوخا) كه بيش تر توسط روستاييان و عشاير توليد می شود, از ديگر صنايع دست باف مردم سمنان است. شهرستان سمنان يكي از مهم ترين قطب هاي صنعتي استان است كه به تنهايي حدود 56 % از واحد هاي صنعتي استان را به خود اختصاص داده است. بيش ترين صنايع اين شهرستان مربوط به توليدات نساجي و چرم است. هم چنين صنايع كاني غير فلزي از مهم ترين و برترين صنايع منطقه بوده و صنايع سلولزي از جمله صنايع نوپاي منطقه است.
معادن اين شهرستان را گچ ، نمك معدن، آهك، دولوميت، (سنگ شيشه – آجر) و سنگ آهن تشكيل مي دهد كه در اين ميان معادن گچ و معادن آهن از مرغوب ترين معادن استان به شمار مي آيند.
به سبب ماهيت كشاورزي , صنعتي و معدني شهرستان سمنان, بازرگاني نيز در اين منطقه از رونق نسبي برخوردار است. مهم ترين صادرات شهرستان سمنان را محصولاتي چون پنبه، انجير، تنباكو، تره بار، نخ، پارچه نخی، كتيرا، گچ، نمك معدن، آهك، دولوميت و سنگ آهن تشكيل مي دهند.
کشاورزی و دام داری - سمنان:
شهرستان سمنان از جمله مناطقي است كه محصولات كشاورزي چون گندم، جو، تنباكو، تره بار، پنبه و انجير را توليد مي كند. دراين استان براي كار كشاورزي از آب رودخانه ها, قنات ها و چاه هاي ژرف استفاده مي شود. باغ هاي گل نرگس سمنان كه نوع مرغوبي از گل نرگس را در سراسر ايران توليد مي كنند از جمله جاذبه هاي گردشگري اين منطقه به شمار مي آيد كه براي بازديد كنندگان جذاب و ديدني است.
دام داري در اين شهرستان هم به صورت صنعتي و هم به صورت سنتي رايج بوده و اين منطقه را به يكي از مناطق با اهميت دام داري استان تبديل كرده است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي - سمنان:
درباره وجه تسميه نام سمنان كه به اين منطقه اطلاق مي شود, عقايد و نظرات متفاوتی رايج ومعمول است که مهم ترين آن ها آورده مي شود.
- در گذشته های دور در محل آتشكده بزرگ هريس در كومش (سمنان) شهری عظيم با بت خانه ای بزرگ با ساختمانی رفيع و با شكوه وجود داشته است. به همين علت احتمال می رود كه مردم اين سرزمين قبل از ظهور زرتشت، دارای مذهب «سمتی» يا «سمينه» بوده اند و بت خانه بزرگ آنان در محل سمنان فعلی واقع بوده است.
- برخی ديگر بر اين باورند كه سمنان در اصل «سكنان» منسوب به طوايف سكه ها می باشد و الف و نون آن نشانه نسبت و مكان است كه در واژه های گيلان و غيره مشاهده می شود.
- عده ای ديگر از اهالی سمنان عقيده دارند كه نام قديم سمنان (سيم لام) بوده كه بنای آن به دست دو نفر از فرزندان نوح پيغمبر به نام های (سيم النبی) و (لام النبی) انجام گرفته كه مقبره آنان در كوه های شمال خاوری سمنان در محلی موسوم به پيغمبران واقع است. بر اين اساس كلمه (سيم لام) در اثر كثرت استعمال به مرور زمان به سمنان تبديل شده است.
- برخی نيز افسانه بنای اوليه را به دو هزار سال قبل از ميلاد مسيح به دستور تهمورث ديوبند نسبت داده اند. در آن زمان شهر را به سمينا نام گذاری نموده اند كه به مررو زمان به سمنان تغيير يافته است.
- روايت ديگر حاكی از اين است كه نام قديم سمنان در زبان محلی «سه مه نان» بوده و منظور ساكنان آن اين بوده است كه محصولات كشاورزی اين منطقه نان و آذوقه اهالی را بيش از سه ماه تأمين نمی كند. بعدها به مرور زمان «سه مه نان» به سمنان تغيير يافته است. به هر حال آن چنان که از منابع و كتب تاريخی استنباط می شود سمنان يكی از مناطق كهن و قديمی ايران است كه در درازای تاريخ فراز و نشيب های زيادی را پشت سر گذاشته است.
منطقه سمنان در تمام دوره حكومت مادها و هخامنشيان، كوميسنه يا كوميشان ( قومس بعد از اسلام ) جزو ايالت بزرگ پارت يا پرتو به شمار می رفت. در اين دوره سمنان, شهر سرحدی ايالات پارت های پارت و ماد به شمار می رفت. به همين علت برخی از مورخان، زمانی اين شهر را جزو مادها و گاهی جزو پارت ها به حساب می آورند.
سلوكيان بزرگ ترين عامل يونانی كردن مشرق بودند و به همين جهت، برای ادامه فرمان روايی خود نظر مساعد مردم را لازم داشتند و برای اين كار تقريبا شصت شهر در مشرق و ايالت پارت بنا كردند. يكی از اين شهرها آپاما يا لاسگرد فعلی است كه در 34 كيلومتری سمنان واقع شده و ديگری شهر هكتا پليس ( صد دورازه ) است كه عده ای آن را دامغان می دانند. اشكانيان ايالات ايران را به هيجده بخش وسيع تقسيم كردند كه يكی از ايالت های مهم آن كميسن قوميس يا قومس در نواحی سمنان و دامغان كنونی بود.
در آغاز قرن هفتم ميلادی تضادهای داخلی در زندگی سياسی – اجتماعی ايران بيش تر شد و مبارزه ای كه به خاطر قدرت و حكومت ميان گروه های گوناگون درگرفت، به تضعيف ايران انجاميد. درهمين زمان يزدگرد سوم، آخرين پادشاه سلسله ساسانی، سرگرم مبارزه با مهاجمان عرب بود كه به تازه گی به ايران تاخته بودند. اين مبارزه كه تا سال 651 ميلادی ادامه داشت، با فتح كامل ايران به دست اعراب خاتمه پذيرفت. اعراب نخست شهر بزرگ و آباد ری را تسخير كردند، سپس به شمال شرقی رفته و به سرزمين كومش ( شهرهای سمنان، دامغان، بسطام ) رسيدند و آن ر ا تسخير كردند.
سمنان در دوره های بعد از اسلام جزو سرزمين تاريخی قومس ( كومش ) به شمار می آمد. سمنان طی تاريخ دو هزار ساله خود شاهد فراز و نشيب ها، جنگ ها، شكست ها و پيروزی های بی شمار بوده است. در دوره های بعدی نيز منطقه سمنان مورد توجه خاص حكومت های مركزی قرار گرفت و منازعه ها ومناقشه های متعدد بر سر اين منطقه بين قدرت مندان درگرفت.
دردوران حكومت امويان و عباسيان به ويژه پس از قتل ابومسلم خراسانی به دست منصور دوانيقی، شورش و بلوا سراسر ايران را در برگرفت و نهضت های بی شماری به وقوع پيوست كه از مهم ترين آن ها قيام سنباد زردتشتی بود. در اندك زمان، زرتشتيان طبرستان و نواحی شمال قومس يعنی سنگسر (مهدی شهر)، شهميرزاد و فولاد محله، به دور رهبر اين نهضت جمع شدند و قومس و ری را به تصرف در آوردند، ولی در ساوه شكست خوردند و سنباد به قومس گريخت و پس از ضبط خزاين ابومسلم رو به طبرستان نهاد. وی پس از مدتی در دره های سنگسر و شهميرزاد به قتل رسيد.
ايالت كومش (قومس) از كانون های مهم اسماعيليان در قرن های ششم و هفتم هجری بود. به طوری كه در اين ايالت 150 قلعه در اختيار اين فرقه بود كه هر مجموعه از آن ها را يك كدخدا و هر قلعه مجزای آن را يك محتشم كه به منزله فرماندار كل يا حاكم بزرگ بود، زير نظر داشت.
سمنان در دوران مغول، هم چون ساير نقاط ايران از حمله و كشت و كشتار اين قوم در امان نماند و متحمل خسارات جانی و مالی بسيار شد. اين كشت و كشتار، در زمان تيمور لنگ نيز كه از سال 783 هجری حمله به ايران را شروع كرد، ادامه يافت.
پس ازظهورواستقرارحكومت صفويان، شاه اسماعيل صفوی به سركوب گردن كشان ولايت ها پرداخت. از جمله، حاكم قلعه فيروزكوه را دستگير كرد و به اين ترتيب، ولايت فيروزكوه و خوار، سمنان و سنگسر به تصرف صفويان درآمد. كريم خان زند با عنوان وكيل الرعايا مدت 29 سال در ايران سلطنت كرد، ولی در اين مدت شهرهای سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، را در اختيار بزرگان خانواده قاجار قرار داد. بعد از مرگ خان زند، آغا محمد خان شيراز را ترك كرد و به طرف كومش و دامغان رفت و با گرد آوردن عده ای از افراد قبيله خود، سرانجام توانست به ولايت كومش ( سمنان، دامغان و بسطام ) و ولايت جنوبی دريای خزر دست يابد. پس از آغا محمد خان، برادر زاده وی به نام فتحعلی شاه قاجار بر اريكه سلطنت تكيه زد و از همان ابتدای سلطنت، خطه قومس را كه زادگاهش بود مورد توجه قرار دارد و ذوالفقار را به عنوان حاكم سمنان برگزيد. نام جغرافيايی قومس تا اواخر دوران قاجاريه بر سر زبان ها بود، ليكن در دوران حكومت پهلوي اول، سمنان در شمار شهرهای استان دوم، يعنی مازندران در آمد.
مشخصات جغرافيايي - سمنان:
شهرستان سمنان مهم ترين منطقه استان سمنان است كه در درازای جغرافيايی 53 درجه و 23 دقيقه و پهنای جغرافيايی 35 درجه و 34 دقيقه واقع شده است. اين منطقه از خاور و شمال خاوری به شهرستان دامغان، از شمال به شهرستان ساری و قسمتی از شهرستان سواد كوه، ازباختر به شهرستان های گرمسار و دماوند و از جنوب به شهرستان های نايين و اردستان محدود مي شود.
شهرستان سمنان در دامنه‌های جنوبی سلسله جبال البرز قرار گرفته و به تدريج از شمال به جنوب از ارتفاع آن كاسته می شود و به كوير نمك منتهی می شود. رشته كوه البرز هم چون ديواره‌ای شهرستان سمنان را از مازندران جدا می سازد. ارتفاع متوسط شهرستان سمنان از سطح دريا 1132 متر است و در فاصله 234 كيلومتری خاور تهران و در مسير جاده اصلی (آسفالته) تهران – مشهد واقع شده است.
بر اساس آخرين آمار جمعيتی در سال 1375 جمعيت اين شهرستان 142330 نفر بوده كه از اين رقم 91045 نفر جمعيت مركز شهرستان بوده است. مردم شهرستان سمنان آريايی نژادند و به زبان فارسی با گويش سمنانی سخن می گويند. شهر سمنان مركز شهرستان سمنان وهم چنين مركز استان سمنان است. شهر سمنان درغرب گذر آهوان قرار گرفته و به گفته سياحان اين جاده محبوب ترين راه جهت رسيدن به ري در تابستان با گذشتن از ده كوهستان و دارا بودن مناظر خرم و زيباي طبيعي بوده است. شهرستان سمنان از راه هاي ارتباطي جاده اي, راه آهن و هوايي برخوردار است. مهم ترين مسيرهاي دسترسي از شهرهاي بزرگ به اين منطقه راه اصلی تهران – مشهد است كه از ميان شهر سمنان می گذرد. دراين مسير فاصله سمنان با گرمسار 118، با تهران 234، با دامغان 110، با شاهرود 176 و با مشهد 658 كيلومتر است.
مسيرفرعی سمنان – مهدی شهر به درازای 18 كيلومتر که پس از طی 26 کيلومتر با گذشتن از مهدی شهر به شهميرزاد می رسد و مسير فرعي سمنان– فيروزكوه به درازای70 كيلومتر از جمله ديگر راه هاي مناسب اين منطقه هستند. سمنان هم چنين در مسير راه آهن سراسری تهران – مشهد قرار دارد.
اماکن مذهبی - سمنان:
مسجد جامع سمنان – سمنان: اين مسجد در قرن اول هجري روي خرابه‌هاي يك آتشكده بنا شده است. در حال حاضر دراين بنا آثاري از دوره مغول و تيموري ديده مي‌شود. ايوان آجري بلند آن در قسمت غربي صحن ، در زمان سلطنت شاهرخ تيموري و به همت وزير خواجه شمس الدين علي باليجه سمناني و گنبد آن بوسيله خواجه ابوسعيد در عهد سلطنت سلطان سنجر احداث شده است. در قسمت فوقاني ايوان و برسه بدنه آن ، كتيبه‌اي ازكاشي وجود دارد. در پائين اين كتيبه چند لوحه سنگي بزرگ ديده مي‌شود. مهم‌ترين آنها دو لوح مشتمل برفرمانهاي پادشاه صفوي است كه براي اطلاع مردم سمنان در ايوان نصب شده است. شبستان جنوبي مسجد مشتمل بر 16 ستون مدور در وسط و هشت و نيم ستون در طرف ديوار شرقي است كه پايه‌هاي 27 تاق شبستان را تشكيل مي‌دهد. اين شبستان در زمان ارغون خان و به همت وزيرش شيخ علاءالدوله سمناني احداث شده ودر عهد سلطنت فتحعلي شاه قاجار توسط ذوالفقار سمناني تعمير شده است. در گوشه شمال شرقي شبستان ، منار سلجوقي قرار دارد. ارتفاع كنوني منار از سطح قاعده 20/31 متر و از روي بام 75/25 متر و محيط آن 5/5 متر است. در بالاي تزئينات آجري زيباي منار كتيبه‌اي به خط كوفي و جود دارد كه نام ابوحرب بختيار و تاريخ‌بناي منار بر آن نقش بسته است. تاج يا كلاهك منار كه بصورت هشت ضلعي است ، مقرنس‌هاي آجري با پشت بغل‌هاي كوچك كاشيكاري شده به رنگ فيروزه‌اي دارد ، در اطراف مأذنه منار، نرده‌هاي مشبك چوبين زيبايي به رنگ سبز نصب شده‌است.
مسجد تاريخانه - سمنان: كهن‌ترين بناي دوره اسلامي كه تاكنون شالوده ساساني خود را حفظ كرده مسجد تاريخانه (خانه خدا) دامغان است. ساختمان مسجد به قرن دوم هجري قمري تعلق دارد. اهميت اين بنا بخاطر امتزاج سبك عربي ـ اسلامي و اسلوب و معماري عهد ساساني است. طرح اصلي ساختمان مسجد به سبك حياط اندروني است كه يك صحن بزرگ تقريباً چهار گوش را در بر گرفته است و در گرداگرد آن رواق‌هايي با تاق‌هاي ضربي آجري روي پايه‌هاي گرد و قطور وجود دارند. يكي از اين تاقنماها كه عميق‌تر و عريض‌تر از بقيه است ، جاي مقصوره بوده است. در ديوار عقب اين مقصوره محراب را ساخته‌اند كه جهت قبله را معلوم مي‌كند و در مجاورت محراب نيز منبر موعظه قرار دارد. اين بنا در كل از ديوارها و تاق‌هاي خشتي با مقدار كمي آجر و چوب ساخته شده است.
مسجد جامع زاوغان - سمنان: اين مسجد در شمال محله زاوغان سمنان قرار دارد و از بناهاي قرن دوم هجري قمري است كه در دوره تسلط علويان ساخته شده است. مصالح ساختماني آن آجر، گچ ، سنگ ، و خشت خام است و ايوان بلندي دارد كه در طرفين آن ، دو گوشواره دو طبقه و در سمت راست آن نيز دو ستون خشتي بلند وقطور ساخته شده‌است. قوس بلند ايوان تزئينات آجري مربع شكل كوچك و بزرگ تو در تو دارد.
مسجد جامع بسطام - سمنان: اين مسجد در فاصله دويست متري آرامگاه بايزيد و در جنوب بسطام قرار دارد وشامل دو بخش است: يكي صحن مسجد كه محرابي با گچبريهاي بسيار زيبا و هنرمندانه و صحني مربع با فضاي باز دارد. محراب سه حاشيه گچبري شده از آيات قرآن دارد. در قسمت وسط محراب دو مربع مستطيل قرار دارد كه روي يكي عبارت لااله الاالله ، محمّد رسول الله ... و بر ديگري عبارت علي بن ابي طالب ولي الله ...نوشته شده است. قسمت دوم كه اسلوب و هنر ساختن آن با قسمت اول كاملاً فرق دارد ، گچبري مستطيل دوم با تمام گچبريهاي اين محراب كاملاً متفاوت است. اين مسجد در سال 706 هجري قمري ساخته شده و دو كتيبه دارد كه در يكي زمان احداث بنا و نام باني آن و در ديگري تاريخ تعمير آن در زمان فتحعلي شاه قاجار نوشته شده است.
مسجد امام – سمنان: مسجد امام در مركز شهر سمنان قرار دارد. اين مسجد داراي چهار در بزرگ ورودي از جهات چهارگانه است. درهاي شمال ، جنوب و شرق داراي هشتي ، دالان و دهليز است. بالاي درهاي شمالي و شرقي ، تزئينات مقرنس كاري گچي زيبا با دو گوشواره دو طبقه در طرفين با پشت بغل‌هاي كاشيكاري شده وجوددارد. در هشتي‌هاي شمالي ، جنوبي و شرقي تاق‌هاي آجري گنبددار با تاقنماهاي متعدد و بالچكي كاشيكاري شده مشاهده مي‌شود. چهار ايوان در چهار سمت واقع شده كه طرفين آنها با چهار مهتابي زينت يافته‌اند. زير مهتابي‌ها شبستان است ، پشت ايوان غربي گچبري شده و در دو طرف مقصوره ايوان غربي تاريخ ختم بنا سال 1342 هجري قمري ذكر شده است. در اين مقصوره منبري از سنگ مرمر در كنار محراب وجود دارد. بالاي مقصوره ايوان غربي ، گنبد كوچكي است كه با كاشي‌هاي آبي رنگ مزين شده و در كتيبه دور ايوان غربي سوره مباركه لا اقسم به رنگ سفيد در متن لاجوردي نوشته شده است. اين مسجد بعد از انقلاب ، توسط سازمان ميراث فرهنگي تعمير و بازپيرايي شده است.
بقعه پيغمبران - سمنان: اين بقعه در 18 كيلومتري شمال شرقي سمنان بر فراز كوهي بلند قرار دارد. صاحبان بقعه از فرزندان نوح بن پيغمبر به نام‌هاي سام النبي و لام النبي مي‌باشند. بارگاه پيغمبران شامل حرم ، گنبد ، ايوان وصحن است. حرم محوطه‌اي چهار گوش است و در وسط آن و روي قبر، صندوق مشبك چوبين قرار دارد. گنبد مخروطي بقعه ، يك لايه و فاقد پوشش است. ايوان پيغمبران رو به جنوب شرق است و در يكي از اين دو ايوان ، كتيبه‌اي از كاشي وجود دارد. اين مقبره يكي از معابد ايرانيان دوران باستان بخصوص اشكانيان بوده است. اين بقعه در دهه اخير تعمير و بازسازي شده است.
بقعه پير علمدار – سمنان: اين بقعه در خيابان حكيم الهي سمنان قرار دارد. بناي خارجي بقعه بصورت مكعب مستطيل است كه تمامي آن از آجر و خشت ساخته شده است. قوس ايوان آن بصورت نيم دايره با پشت بغل‌هاي ساده گچي است. حرم عبارتست از اتاقي مربع شكل كه در وسط آن ضريح چوبين نسبتاً قديمي بر روي قبر گچي كار گذاشته شده است. در بالاي حرم و در چهار گوش آن ، چهار فيل پوش بوجود آمده كه قسمت بالاي آن به داخل محوطه حرم انحنا يافته و به كمك تاقنماهاي مثلث شكل به طرح دايره‌اي تبديل شده و گنبد روي آن بنا شده است. كتيبه‌اي به خط ثلث از كاشي لاجوردي برفراز در ورودي شمالي بقعه قرار دارد. از مضمون اين كتيبه بر مي‌آيد كه امامزاده پير حسين علمدار از اولاد امام چهارم شيعيان حضرت سجاد (ع) است.
آرامگاه بايزيد بسطامي - سمنان: اين آرامگاه در شمال آرامگاه امامزاده محمد (ع) در شهر بسطام قرار دارد. آرامگاه اين عارف بزرگ ، بسيار ساده و فاقد هر گونه تزئين است. بر روي قبر شيخ يك سنگ مرمر قرار دارد كه جملاتي از مناجات مشهور علي بن ابي‌طالب (ع) بر آن حك شده است.
مقبره پيرنجم الدين - سمنان: مقبره پير نجم الدين در سمنان قرار دارد و از آثار دوره مغول است. مقبره شامل ايوان ، حرم و گنبد است. ايوان آن رو به جنوب و متصل به بقعه ساخته شده و دو در چوبين ساده دارد. كف اتاق بقعه از سطح ايوان پائين‌تر است و قبر ساده گچي در وسط آن و در زير گنبد قرار دارد. روي مرقد را با صندوق مشبك و چوبين پوشانيده‌اند.
آرامگاه شيخ علاءالدوله سمناني - سمنان: اين آرامگاه در روستاي صوفي آباد سمنان قرار دارد و از آثار دوره سلطان محمد خدابنده است كه از خشت خام ساخته شده است ، سپس شيخ خانقاهي بر آن افزوده و در آنجا به رياضت پرداخته و پس از مرگ در آنجا به خاك سپرده شده است. اين بنا از آثار اواخر قرن هفتم و اوايل قرن هشتم هجري قمري است. سازمان ميراث فرهنگي استان ، قسمت‌هايي از بنا را باز سازي كرده است. بنا مشتمل بر گنبد و ايوان بلندي است كه از آجر ساخته شده و مزار شيخ نيز در بيرون ايوان و بر صفحه‌اي بزرگ قرار دارد. بر روي سنگ قبر شيخ اشعاري حجاري شده است.
آرامگاه حكيم الهي - سمنان: اين آرامگاه در نزديكي ميدان امام ، روبروي دبيرستان دهخدا واقع شده ومدفن يكي از چهره‌هاي تابناك فلسفه و حكمت سمنان است. بناي آرامگاه را ايوان و چند سالن و اتاق تو در تو تشكيل مي‌دهد. بر پيشاني ايوان كتيبه‌اي از كاشي ديده مي‌شود. آرامگاه مذكور به همت حاج عبدالجواد الهي فرزند حكيم الهي در سال 1321 خورشيدي بنا شده است. بربالاي سر در ورودي آرامگاه دو نقش از كاشي لاجوردي مزين به نگاره حاج ملاعلي حكيم الهي و دعاي اهل قبور حكاكي شده است. در اطراف و پيشاني سر در، تزئينات زيباي آجري ديده مي‌شود.
آثار تاریخی - سمنان:
تپه تاريخي ناسار (نوحسار) – سمنان: اين تپه در سه كيلومتري شرق شهر سمنان قرار دارد. آثار باقيمانده اين مكان بصورت تل بزرگي در شمال شرقي ناسار فعلي مشاهده مي‌شود. از قراين چنين بر مي‌آيد كه بناي اين شهردر حمله اقوام مهاجم نابود شده و قريه ناسار كنوني در كنار خرابه‌هاي آن بنا شده و به نوحصار معروف شده است. در حفاري‌هايي كه ساليان قبل در اين تپه به عمل آمد ، اشياء فراواني كشف شد.
قلعه‌هاي سارو – سمنان: اين قلعه‌ها در ده كيلومتري شمال شرقي سمنان در ناحيه كوهستاني سارو قرار دارند. قلعه شمالي بر اثر گذشت زمان تا اندازه‌اي ويران شده ، ولي اسكلت محكم آن هنوز به جا مانده است. قلعه جنوبي ، ظاهراً سه طبقه بود كه طبقه اول آن محل چارپايان ، طبقه دوم محل سكونت رعايا و طبقه سوم محل سكونت فرماندهان بود ، كه معبد ، حمام و آبدارخانه نيز داشته است. در چهار گوشه هر يك از قلعه‌هاي سارو ، برج‌هايي ساخته شده كه بسيار جالب و ديدني است. تاريخ بناي اوليه اين قلعه‌ها را به دوره پيشداديان و كيانيان نسبت مي‌دهند. اين قلعه‌ها به مدت دو قرن مركز تجمع فرقه باطنيان بود.
مدرسه حاج فتحعلي بيگ (پامنار) – سمنان: اين مدرسه در محله قيصريه ، روبروي در شمالي مسجد جامع قراردارد. در طرفين در ورودي مدرسه و ايوان آن دو سكو و در كمرگاه ايوان آن كتيبه‌اي گچبري شده حاوي اشعاري به خط ثلث قرار دارد. اين مدرسه را حاج فتحعلي بيگ قاجار در سال 1118 هجري قمري در زمان سلطنت شاه سلطان حسين صفوي بنا كرد و موقوفاتي را نيز براي آن مقرر كرد.
كاروانسراي شاه عباسي لاسجرد – سمنان: اين كاروانسرا در روستاي لاسجرد سمنان قرار دارد و از بناهاي دوره‌شاه عباس اول صفوي است. كاروانسرا دو ايواني با حياط وسيع است كه در اطراف حياط آن 24 حجره احداث شده است. دو ايوان بلند و بزرگ در غرب و شرق كاروانسرا وجود دارد كه با درگاه كوتاه و چند پله به دالان‌هاي چهارگانه پشت مربوط مي‌شوند. سقف اين ايوانها تاق ضربي بزرگي است كه تزئينات مربع شكل تودرتو دارد. در چهار گوشه كاروانسرا ، چهار مدخل ورودي با تاق هاي قوس‌دار، حياط را به دالاني متصل مي‌كند كه در تقاطع و روبروي آنها باراندازهايي طراحي و اجرا شده است. مصالح كاروانسرا از آجر، سنگ ، ملات گچ و ساروج و خاك گچ است. اين كارونسرا بارها مرمت شده است.
حمام پهنه و گرمابه حضرت - سمنان: اين حمام كه مابين مسجد جامع و امامزاده يحيي در سمنان قرار دارد ، درزمان سلطنت ابوالقاسم با برخان پادشاه تيموري (در سال 856 هجري قمري) و به دستور وزير وي خواجه غياث الدين بهرام سمناني ساخته شده است. اين بنا در زمان مظفرالدين شاه قاجار (در سال 1312 هجري قمري) و به دستور حاج ملاعلي حكيم الهي دانشمند معروف تعمير و تجديد بنا شد. ساختمان حمام مشتمل بر سه قسمت رختكن ياسر بينه ، گرمخانه و خزانه است. يكي از قسمت‌هاي جالب توجه اين حمام سر در زيبا و كاشيكاري شده آن‌است. در بالاي در ورودي ، اشعاري به خط نستعليق خوانا و استادانه نوشته شده است. حمام پهنه از موقوفات مسجد جامع سمنان است و سازمان ميراث فرهنگي استان ، پس از باز پيرايي آن در سال 1373خورشيدي آنرا به عنوان موزه مردم شناسي بازگشايي كرد.
حمام ناسار – سمنان: اين حمام در بازار عمومي سمنان و در جنوب شرقي تكيه ناسار قرار دارد. اين بنا در سال 1118 هجري قمري در زمان شاه عباس صفوي ساخته شده است. بر بالاي سر در كوچك حمام ، سنگ نبشته‌اي با عبارت (بنا كنندگان اين حمام حاجي الحرمين ، حاجي محمد زمان ملك ، به تاريخ 1118 هجري قمري) بر آن نقش بسته است.
حمام نخست - سمنان: حمام نخست در ابتداي بازار عمومي و در كنار خيابان شهداي سمنان قرار دارد. اين حمام از سه بخش سرينه ، گرمخانه و خزانه تشكيل شده است. سر در اوليه حمام ، كاشيكاري شده و كتيبه‌اي از كاشي قرمز دارد كه عبارت زير بر آن نوشته شده است: (گرمخانه نخست سنه 1349 هجري قمري).
حمام قلي - سمنان: اين حمام در كوچه ملاقزويني خيابان امام در سمنان قرار دارد و احتمالاً از آثار قرن دهم هجري قمري است. حمام قلي شامل سه قسمت سربينه يا رختكن ، گرمخانه و خزانه است. سربينه آن طرحي مربع دارد كه چهار غرفه با تاق‌هاي قوسي شكل در اطراف آن ساخته شده است. گرمخانه حمام نيز طرح مستطيل وسقف چوبي با نورگير دارد. در قسمت شمالي گرمخانه شاه نشين ، در قسمت غرب آن خزانه و در قسمت جنوب‌آن دوش‌هاي آبگرم و سرد احداث شده است.
آب انبار كهنه دژ – سمنان: اين آب انبار در كوچه كهنه دژ در محله ناسار بالاي سمنان قرار دارد. آب انبار كهنه دژسردر و پشت بغل‌هاي آجري با تزئينات زيگزاگ دارد كه در سال 1325 هجري قمري به همت حاجي ميرزا ملقب به دربان ساخته شده است. بر بالاي مدخل ورودي آن ، لوحه‌اي با اشعار منقوش كار گذاشته شده است.
آب انبار كارخانه - سمنان: آب انبار كارخانه يكي از زيباترين آب انبارهاي سمنان است كه در مجاورت كارخانه‌ريسندگي و بافندگي قرار دارد. اين آب انبار در سال 1310 خورشيدي توسط حاج علي نقي كاشاني تاجر معروف ساخته شده و سردري مزين به تزئينات آجري عالي و سقف گهواره‌اي كوتاهي با تزئينات آجري ساده دارد. ساختمان اين آب انبار آسيب ديده و تخريب شده است.
آب انبار ناسار – سمنان: آب انبار ناسار يكي از مهم‌ترين آب انبارهاي سمنان است كه در دوره قاجاريه ساخته شده است. اين آب انبار سردر بزرگي دارد كه بر روي دو تنه آجري استوار شده است. آب انبار ناسار پله‌هاي سنگي پهن و بزرگي دارد. سقف بلند آن گنبدي است كه سوراخي بزرگ دارد و نور داخل آب انبار را تأمين مي‌كند.
آب انبار سرخه - سمنان: آب انبار قديمي سرخه بزرگترين ، زيباترين و مهم‌ترين آب انبار اين شهر است كه براساس معماري سنتي ناحيه كويري ، گنبد عظيم مخروطي از نوع پله‌اي مدور بر روي آن احداث شده است كه بادگير كوچكي دارد.
جغرافیای طبیعی - سمنان:
رودخانه كل رودبار – سمنان: اين رودخانه از ارتفاعات شمال شهميرزاد سرچشمه مي‌گيرد و در نزديكي بندمهدي شهر، با دريافت شعبه‌هاي ده صوفيان ، شهميرزاد و ديگر شعب در شمال درجزين ، از غرب سمنان عبور كرده و در حواشي دشت كوير فرو مي‌رود. نواحي بالادست اين رودخانه گردشگاه‌هاي بهاري و تابستاني مناسبي دارد.
چشمه شيخ (چشمه سر) – سمنان: اين چشمه در شمال شهميرزاد سمنان واقع شده است. پيرامون اين چشمه به دليل آب وهواي معتدل و مطبوع مورد استفاده وسيع گردشگاهي قرار مي‌گيرد.
چشمه معدني شور آب - سرخه - سمنان: منبع آب اين چشمه يك رشته قنات است كه در شمال غربي شهر سرخه قراردارد. اين آب گوگرد فراوان دارد و آب آن براي درمان سردرد و چشم درد استفاده مي‌شود. در داخل آب چشمه نميتوان مدت زيادي دوام آورد ، زيرا گازهاي سرگيجه آوري از آن متصاعد مي‌شود.
چشمه معدني تلخاب - سمنان: اين چشمه در 6 كيلومتري غربي روستاي لاسجرد سمنان واقع شده است. تلخاب مشتمل بر دو چشمه سرد با مزه تلخ است. مردم بومي در فصل تابستان براي درمان سردرد ، چشم درد ، يرقان ، كهير، زردي و رفع گرمي بدن در آب آن استحمام مي‌كنند.
چشمه تنگه روزيه - سمنان: اين چشمه در شمالي‌ترين نقطه سمنان بين استان سمنان و مازندران قرار دارد. آب اين چشمه شفاف ، سالم و بدون آلودگي است. اين چشمه پر آب پس از گذشتن از تنگه روزيه بصورت رودخانه جاري مي‌شود و از دامنه خطير كوه مي‌گذرد. حواشي اين رودخانه سرسبز و واجد ارزش‌هاي تفرجگاهي است
