زنجان/مرکز استان:
زنجان:
شهرستان زنجان تا تهران 328 كيلومتر فاصله دارد. زنجان از دو دره بزرگ زنجان رود و سفيدرود كه بين آنها ، كوه‌هاي قراول و انگوران قرار گرفته ، تشكيل شده است. آب و هواي اين شهرستان در تابستان معتدل و در زمستان سرد است. تاريخ بناي شهر زنجان را همزمان با سلطنت اردشير بابكان دانسته و آنرا شهين يا شهان ناميده‌اند. اين نام به مرور زمان به زنكان و سپس به زنجان تبديل شده است. در كتاب حدود العالم (372 هجري قمري)زنجان شهري آباد و پر بركت با بارويي بسيار مستحكم وصف شده است. در قرن ششم هجري قمري ايلخانان بر اين منطقه تسلط يافتند و شهر سلطانيه را در جوار زنجان امروزي بعنوان پايتخت الجاتيو بنياد گذاردند. بعد از انقراض ايلخانان امير تيمور در سال 786 هجري قمري آسيب فراواني به اين شهر وارد كرد. در زمان شاه طهماسب اول صفوي (984 - 930 هجري قمري) سلطانيه رو به ويراني نهاد. فتحعلي شاه ، قصري تابستاني در شهر سلطانيه احداث كرد. امروزه به علت موقعيت سياسي ، اداري و تمركز ادارات در شهر زنجان ، جمعيت زيادي به اين شهر روي آورده و موجبات گسترش مراكز بهداشتي و خدماتي را فراهم ساخته و بر محدوده شهر افزوده شده است.
زنجان بزرگ ترین و مهم ترین شهرستان استان زنجان به شمار می آید که مرکز استان را در بر گرفته است. این منطقه از کوه ها و رودخانه های متعددی برخوردار است که سبب پیدایش جاذبه های طبیعی زیادی در این منطقه شده است. دیرینگی و قدمت ناحیه زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد می رسد. بعضی از تاريخ نگاران، شهر زنجان را با شهر "آگانزانا" كه بطلميوس از آن نام برده است، يكی دانسته اند. جاذبه‌های تاریخی متعددی که در این منطقه وجود دارند؛ بهترین گواه قدمت و پیشینه تاریخی با ارزش این خطه از استان زنجان است. شهرستان زنجان علاوه بر این که مهم‌ترین منطقه استان زنجان به شمار می آید، در زمینه جاذبه های طبیعی و تاریخی نیز از مناطق قابل توجه استان و ایران است. زنجان از نظر امکانات و تاسیسات مناسب از دیگر شهرستان های استان وضعیت بهتری دارد و از اقامتگاه ها و رستوران های نسبتاً مناسبی برخوردار است.
جاذبه های گردشگری اين شهرستان به دو دسته طبیعی و تاریخی تقسیم می شوند. رودخانه‌های قزل‌اوزن و زنجان‌رود، دریاچه‌سد تهم، آبشار‌شارشار، چشمه معدنی وننق زنجان، چشمه آب گرم ابدال، غار گلجيک، روستای حمزه لو و مرد نمکی از جمله جاذبه های طبیعی شهرستان زنجان هستند. شهرستان زنجان از مکان های تاریخی زیادی برخوردار است که مسجد جامع زنجان یا مسجدسيد، مسجدخانم، مسجدميرزايی، مسجد قلابر، مسجد عباسقلی خان، مسجد چهل ستون، مسجد آقا شيخ فتح الله، مسجد و مدرسه ملا، بنای مسجد و گرمابه حسينيه اعظم، گرمابه حسینیه اعظم، گرمابه حاج داداش، گرمابه مير بها، گرمابه قيصريه، بقعه امام زاده سيد ابراهيم (ع)، امامزاده ام البنين، آرامگاه ميرزا ابوالقاسم، كاروان سرای نیک پی، کاروان سرای سنگی، كاروان سرای قره بلاغ، سرای دخان، قلعه يا حصار زنجان، قلعه قمچی، قلعه قلایر، پل مير بهاءالدين، پل سردار، پل حاج سيد محمد، مجموعه بازار زنجان، بنای رختشوی خانه، عمارت و باغ معین، عمارت ذوالفقاری و عمارت دارايی برخی از مکان های تاریخی و دیدنی این شهرستان هستند.
فضاهاي دشتي و جنگلي – زنجان: استان زنجان پوشش گياهي مناسب ، مرتع‌ها و چراگاه‌هاي وسيع و گسترده‌اي دارد. منطقه چمن سلطانيه يكي ازمهم‌ترين مرتع‌هاي استان زنجان است. استان زنجان فضاهاي جنگلي مطلوبي ندارد و جنگل‌هاي آن بيشتر، كم درخت يا دست كاشت است. در بلندي‌هاي مناطق طارم عليا و طارم سفلا و تا حدودي در قسمت‌هاي جنوبي البرز، مجموعه‌اي از جنگل‌هاي تنك بطور پراكنده مشاهده مي‌شود. از انواع درختان جنگلي استان مي‌توان به ارس ، بلوط ، بادام ، پسته ، گردوي جنگلي ، اقاقيا ، زيتون ، سيب جنگلي و درختچه‌هايي از قبيل زالزالك وحشي ، تمشك و زرشك اشاره كرد.
موزه مردم شناسي زنجان(بناي تاريخي رختشويخانه) – زنجان: كه عمارت بسيار زيبايي دارد ، درمحلي معروف به (باباجامال چوقوري) زنجان واقع شده و از آثار دوره قاجار است. اين موزه جلوه‌هايي ويژه‌اي از لوازم سنتي مردم شناسي استان زنجان را به نمايش گذاشته است كه مشتمل بر پوشاك محلي زنان و مردان ، انواع و اقسام صنايع دستي مي‌باشد.
مناطق حفاظت شده و حيات وحش - زنجان: تنوع آب و هوايي و شرايط متفاوت اقليمي نقاط مختلف استان ، موجبات پيدايش تنوع گياهي و جانوري شده است. مهم‌ترين مناطق حفاظت شده استان زنجان عبارتند از:
*منطقه حفاظت شده انگوران كه در بخش انگوران شهرستان زنجان با 111 هزار هكتار مساحت قرار دارد.
*منطقه حفاظت شده شهرين نيز در محدوده شهرستان زنجان قرار دارد. مهم‌ترين گونه‌هاي جانوري مناطق حفاظت شده استان در رده پستانداران ، عبارتند از: قوچ ، ميش ، كل ، بز، آهو ، خرس ، پلنگ ، گرگ ، كفتار، سياه خرگوش ، گربه وحشي ، روباه ، شغال ، سنجاب ، گراز و سمورو.
* رده پرندگان بومي عبارتند از: كبك ، تيهو ، فاخته ، قمري ، ياكريم ، انواع عقاب ، كبوتر، كركس ، لاشخور، دليجه ، مرغابي ، لك لك ، كلاغ ، سار، زاغي ، غراب و حواصيل.
*در گروه پرندگان مهاجر عبارتند از: هوبره ، فلامينكو ، درنا ، پليكان ، انواع غاز، انواع مرغابي ، چنگر، باقرقره ، خروس كولي و آنقورت.
*انواع ماهيان از قبيل كپور، قزل آلا ، زردپر، سوف ، بز ماهي و سياه كولي در آبهاي استان زندگي مي‌كنند.
روستاهاي ويژه زنجان: روستاهاي ويژه استان زنجان عبارتند از: روستاي ده شير عليا از توابع ايجرود وروستاي قلابر سنگي.
امامزاده ها - زنجان: امامزده‌هاي استان زنجان عبارتند از: بقعه امامزاده محمد ، بقعه امامزاده ابراهيم ، امامزاده‌يحيي ، بقعه پير سكينه خاتون و بقعه گل در ابهر.
مساجد قديمي: مساجد قديمي استان زنجان عبارتند از: مسجد جامع سجاس واقع در شهرك سجاس ، در 12 كيلومتري شمال غربي شهرستان خدابنده.
رودخانه هاي زنجان: رودخانه‌هاي استان زنجان عبارتند از: ايجرود در زنجان ، خر رود در خدابنده و بزينه رود در خدابنده.
چشمه ها و مراكز آب درماني: چشمه‌هاي آب گرم و آب معدني استان زنجان عبارت از: چشمه آب گرم روستاي آركوين در بخش ايجرود جاد ، چشمه آب گرم روستاي ابدال در جنوب غربي جاده زنجان- تبريز ، چشمه آب گرم روستاي گرماب در جنوب شرقي قيدار، چشمه آب گرم ميانج و حلب در انگوران ، چشمه آب معدني الله‌بلاغي در نزديكي روستاي ماهان زنجان و چشمه آب معدني روستاي ينگجه در بخش ماه‌نشان.
حمام هاي قديمي زنجان – زنجان: در استان زنجان ، تعدادي حمام قديمي وجود دارد كه به لحاظ انتقال آب مورد نياز به گرمابه و گرم ماندن فضاي حمام در زمستان‌هاي سرد پائين‌تر از كف گذرگاه‌هاي شهر ساخته شده‌اند. در ورودي آنها عموماً با زاويه 90 درجه نسبت به گذرگاه‌ها كار گذاشته شده است تا امكان هر نوع اشراف از گذرگاه به گرمابه را سلب كند. درورودي به يك هشتي دردار منتهي مي‌شود كه از نظر حفاظت ديد و ايجاد تعادل بين هواي ورودي و خروجي، نقش مهمي را ايفا مي‌كند. پس از هشتي محوطه رختكن قرار گرفته است كه در وسط آن حوض و در اطراف حوض سكوهايي براي نشستن و محل پوشيدن و در آوردن لباس در نظر گرفته شده است. فضاي رختكن و قسمت اصلي حمام را دالاني به يكديگر مي‌رساند كه سرويس‌هاي بهداشتي و نظافت در آن قرار داده شده است. وجود اين فضا از نظر ايجاد تعادل هواي گرم داخل گرمابه و فضاي رختكن امري ضروري است. ورودي قسمت استحمام گرمابه شامل يك شاه‌نشين و دو تا سه باب خلوت نشين و يك خزينه است. تاسيسات جانبي گرمابه‌هاي قديمي عبارتند از: تون يا آتش‌خانه و انبارهاي آب گرم و آب سرد. حمام‌هاي قديمي استان زنجان‌عبارتند از: حمام قيصريه در بازار قيصريه ، حمام جامي داداش در بازار ميوه فروشها و حمام ميربها در راسته بازارپائين زنجان كه در دوره قاجاريه ساخته شده‌اند و حمام سيناي زنجان كه در دوره اخير ساخته شده است.
ارتفاعات و قله ها - زنجان: ارتفاعات و قله‌هاي استان زنجان عبارتند از: با گيلدر در غرب روستاي حلب زنجان ، چال در روستاي خورجهان زنجان ، قبله داغ در روستاي زرين آباد زنجان ، يان بلاغ ، داغي ، سندان داغ ، آركون ، جانقور تاران ، چال خاتون ، چنوباشي و سفيد وغيره.
مکان های دیدنی و تاریخی - زنجان:
رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود، دریاچه سد تهم، آبشار شارشار، چشمه معدنی وننق زنجان، چشمه آب گرم ابدال، غار گلجيک، روستای حمزه لو و مرد نمکی از جمله جاذبه های طبیعی شهرستان زنجان هستند. شهرستان زنجان از مکان های تاریخی زیادی برخوردار است که مسجد جامع زنجان یا مسجد سيد، مسجد خانم، مسجد ميرزايی، مسجد قلابر، مسجد عباسقلی خان، مسجد چهل ستون، مسجد آقا شيخ فتح الله، مسجد و مدرسه ملا، بنای مسجد و گرمابه حسينيه اعظم، گرمابه حسینیه اعظم، گرمابه حاج داداش، گرمابه مير بها، گرمابه قيصريه، بقعه امام زاده سيد ابراهيم (ع)، امامزاده ام البنين، آرامگاه ميرزا ابوالقاسم، كاروان سرای نیک پی، کاروان سرای سنگی، كاروان سرای قره بلاغ، سرای دخان، قلعه يا حصار زنجان، قلعه قمچی، قلعه قلایر، پل مير بهاءالدين، پل سردار، پل حاج سيد محمد، مجموعه بازار زنجان، بنای رختشوی خانه، عمارت و باغ معین، عمارت ذوالفقاری و عمارت دارايی برخی از مکان های تاریخی و دیدنی این شهرستان هستند.
صنايع و معادن - زنجان:
زنجان در زمینه صنايع دارای رونق نسبی است. صنایع این شهرستان به دو دسته كارخانه ای و دستی تقسيم می شوند. گذشته زمین شناسی و توپوگرافی سخت منطقه زنجان، باعث وجود معادن زیادی در این خطه از کشور شده است. تحقيقات زمين شناسی، وجود معادن متنوع از جمله سرب، مس، طلا، آهن، منگنز، سيليس، زاج، تالک، فلدسپات، كائولن، دولوميت، آهن و زغال سنگ را در اين منطقه ثابت كرده است. معادن فلدسپات، كائولن، آهک، گچ و سنگ كه در منطقه عبدل آباد وجود دارند، به صورت نيمه صنعتی مورد بهره برداری قرار می گیرند. همچنين ساخت انواع چاقو، قند شکن، قاشق، انواع ظروف مسی و ملیله کاری، برخی از صنایع فلزی دستي و با اهمیت شهرستان زنجان هستند. زنجان از مناطقی است که چاقوسازی به گونه ای گسترده درآن رواج دارد و کارگاه های متعدد چاقوسازی در بازار زنجان، توجه هر تازه واردی را جلب كند. مواد اولیه این کارگاه ها را بیش تر فولاد، فيبر (پلاستيک)، ورشو، صدف شاخ گوزن، سيم و... تشکيل می دهند و ابزار کار نيز شامل کوره، گيره آهنگری، ميز کار، چکش، سندان، دريل برقی و دستی، قيچی آهن بر دستی و ثابت چرخ سمباده برقی و... است. استادکاران زنجانی با مشقت فراوان ساعت ها در مقابل کوره های آتش می ایستند و حاصل زحمتشان در نهایت انواع چاقو، کارد آشپزخانه، کارد شکاری، گزليک، قندشکن و قيچی است که به بازار عرضه می شوند. ملیله سازی كه دارای شهرت جهانی بوده و از قدمت بسيار زيادی برخوردار است يكی دیگر از صنایع ظریف، با ارزش و گران قیمت شهرستان زنجان محسوب می شود كه در سفرنامه های مختلف از این صنعت یاد شده است. فرد‌ريچارد مستشرق اروپايی كه از منطقه زنجان عبور كرده در نوشته های خود آورده است: "... در جاده تبريز، شهر سلطانيه را با آن مسجد و گنبد مشهورش می توان از چند مايلی مشاهده كرد. بعد از آن شهر زنجان كه شهر كوچک و ويرانی است قرار دارد. نقره و مليله كاری اين شهر پرزرق و برق است. اين نوع كار مورد پسند ايرانيان متجدد است كه از نازک كاری زياده از حد و صنايع مزين و آراسته طرفداری می كنند..."
کشاورزی و دام داری - زنجان:
زنجان از گذشته های دور در زمینه کشاورزی و باغ داری دارای اهمیت بوده است. با وجود جنگ ها و شورش های محلی، آبادانی و فراوانی نعمت های باغی و کشاورزی این خطه در تمام سفرنامه ها و کتاب هایی که نگاهی به زنجان داشته اند، یادآوری شده است. وجود زمین های مناسب و آب رودخانه های متعدد که بیش تر از زیرشاخه های قزل اوزن هستند همراه با همت و سختکوشی مردم منطقه سبب شده است كه كشاورزی در اين شهرستان به صورت سنتی و نيمه صنعتی رواج داشته باشد.
کشاورزی در این ناحیه بيش تر به صورت ديمی انجام می گيرد و آب مورد نياز آن از رودها، چشمه ها، كاريزها و چاه های نيمه ژرف تامين می شود، البته در کناره رودخانه ها و باغ ها، کشت آبی نيز رواج دارد. انواع محصولات غله ای از قبیل گندم و جو، بنشن از قبیل نخود، لوبیا، عدس، ماش و انواع حبوبات، تره بار از قبیل انواع سبزی، گوجه، کاهو و کدو، صیفی جات از قبیل خیار و هندوانه و محصولات باغی از قبیل انواع انگور، گردو، بادام، سيب، هلو، شلیل و پسته در این شهرستان تولید و به سایر مناطق صادر می شود. به طور كلی شهرستان زنجان يكی از مراكزعمده و مهم توليد غلات کشور به حساب می آيد.
این منطقه همچنین از نظر دام‌داری نیز بسيار فعال بوده و بیش تر توليدات آن جنبه صادراتی دارند. دام‌داری در اين شهرستان به دو شیوه سنتی و صنعتی رایج بوده و واحدهای دام‌داری و مرغ‌داری و پرورش طیور زیادی در آن دیده می شود که علاوه بر مصرف اهالی، نیاز شهرهای بزرگی چون تهران را نیز مرتفع می كنند. دام‌داری سنتی و بومی نیز در روستاهای اطراف رایج است که نقش به سزايی در تامين اقتصاد منطقه دارد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي - زنجان:
منطقه زنجان از گذشته دور و به دلیل قرار گرفتن بر سر راه تجاری ری قديم به آذربايجان دارای اهميت بوده است. قديمى ترين نامى كه به اين منطقه اطلاق شده، زنديگان به معناى اهل كتاب زند (معروف ترين كتاب آيين زردشتى ساسانى) و گان از پساوند اهل باستان است كه در دوره ساسانيان بر اين منطقه گذاشته شده است. نطفه اصلی این منطقه از شهر زنجان آغاز شده و در کتاب های تاریخی و سفرنامه جهانگردان، پژوهشگران و سفیران سیاسی کشورهای مختلف بارها از این منطقه یاد شده است. حمدالله مستوفی در "نزهه القلوب" درباره زنجان چنين آورده است "... زنجان از اقليم چهارم است... اردشير بابكان آن را ساخت و "شهين" خواند و دور و باروش ده هزار گام است در فترت مغول خراب شد. هوايش سرد است و آبش از رودخانه‌ای كه به آن شهر منسوب است و از حدود سلطانيه برمی خيزد و در سفيدرود می ريزد و از قنوات ارتفاعات آن جا اكثر غله بود و در رودخانه جاليز و برنج نيز كارند، اما در آن شهر و ولايتش ميوه نيست و از طارمين آوردند..." ياقوت حموی که در قرن هفتم هجری قمری می زیسته است در "معجم البلدان" درباره زنجان چنین آورده است "... زنجان به فتح اول و سكون ثانی شهر بزرگ و مشهوری است از نواحی جبال كه بين آذربايجان و ديگر شهرهای جبال واقع شده است. نزديک قزوين و ابهر است. عجم آن را به فتح (گاف) زنگان گويند. از اين شهر مردمانی از اهل علم و ادب و حديث برخاسته اند. در سنه 24 هجری قمری به زمان عثمان بن عفاف (براء ين عازب) را ولايت ری داد و او در ابهر جنگيد و آ ن جا را فتح كرد و بعد قزوين را گشود و سپس متوجه زنجان شد و آن را با قهر و غلبه فتح كرد..." در كتاب "حدودالعالم من المشرق الی المغرب" که در قرن چهارم هجری قمری تالیف شده، درباره زنجان چنين آمده است ".. زنگان شهری است با نعمت بسيار و مردمانی آهسته..."
دیرینگی و قدمت زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد مربوط می رسد. وجود نظرهای گوناگون درباره قدمت و تاریخ این منطقه اظهار نظر نهایی در مورد تاریخ اسکان در این منطقه را با دشواری روبه رو كرده است. دانشمندان با استناد به وجود محوطه‌های تاريخی در گاوازنگ، قره تپه، منجوق تپه و قبرستان‌های محوطه مذكور به فاصله های 4، 6 و10 كيلومتری شهر فعلی، موجوديت شهر زنجان را در اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد تأييد می كنند. آنچه مسلم است این که موجودیت شهری زنجان در دروه ساسانیان تایید شده است. با گسترش شهر زنجان و ایجاد بخش ها، روستاها و دهستان های بسیار در اطراف آن، این منطقه از نظر تقسیمات کشوری به شهرستان تبدیل شد.
مشخصات جغرافيايي - زنجان:
شهرستان زنجان از نظر جغرافیایی در 47 درجه و 25 دقيقه تا 48 درجه و 54 دقيقه درازای خاوری و 36 درجه و 27 دقيقه تا 37 درجه و 15 دقيقه پهنای شمالی واقع شده و مرکز آن نیز در موقعيت 48 درجه و 28 دقيقه درازای خاوری و 36 درجه و 40 دقيقه پهنای شمالی و ارتفاع 1650 متر از سطح دریا قرار گرفته است. این شهرستان ازسمت شمال به شهرستان های میانه و خلخال (در استان آذربایجان خاوری) و اردبیل، از باختر به شهرستان های طارم و ابهر، از جنوب به شهرستان خدابنده و از باختر به شهرستان ماه نشان در محدوده استان زنجان محدود می شود. براساس سرشماری سراسری سال 1375 شهرستان زنجان 386،006 نفر جمعيت داشته که از این تعداد 286،295 نفر در مرکز آن ساکن بوده اند. شهرستان زنجان بر اساس آخرین آمار تقسیمات کشوری در آبان ماه سال 1381 دارای دو بخش مرکزی و زنجان رود و 11 دهستان به نام های بوغداکندی، بناب، تهم، زنجان رود بالا، زنجان رود پایین، قره پشتلوی پایین، قره پشتلوی بالا، قلتون، معجزات، چایپاره بالا و چایپاره پایین و همچنین دو شهر به نام های زنجان و نیک پی است. شهرستان زنجان از راه‌های درجه یک و بسیار خوبی برخوردار است که عبارتند از: راه درجه يک اصلی زنجان - تهران به درازای 319 كيلومتر به سوی شمال باختری، راه درجه يک اصلی زنجان - تبريز به درازای 241 كيلومتر به سوی جنوب باختری و راه درجه يک فرعی تا شهر رودبار به سوی شمال خاوری. علاوه بر اين ها راه آهن تهران - تبريز که از شهر زنجان عبور می كند، از کیفیت مطلوبی برخوردار است. هم چنین در مرکز این شهر و در کنار منطقه حفاظت شده سرخ آباد فرودگاه کوچکی نيز دایر شده است.
اماکن مذهبی - زنجان:
مسجد جامع (سيد) - زنجان: مسجد و مدرسه جامع زنجان در بافت تاريخي و قديمي شهر قرار دارد. مجموعه مسجد و مدرسه سيد توسط (عبدالله ميرزادارا) پسر يازدهم فتحعلي شاه قاجار، در هنگام حكمراني در زنجان(1242 هجري قمري) احداث شده است. اين مجموعه تاريخي يكي از بناهاي ارزشمندي است كه براساس طرح مساجد چهار ايواني به سبك دو پوشه ساخته شده كه پوشش اوّل تكيه گاه تزئينات و پوشش دوم سقف ايوانهاست. در سمت شرقي و غربي صحن مسجد بطور قرينه 16 واحد حجره و در جبهه شمالي نيز 6 واحد حجره جهت اقامت طلاب علوم ديني احداث شده است. سقف حجره‌ها بسيار زيباست و با استفاده از قوس‌هاي جناغي در ارتفاع 5/2 متري از كف زمين اجرا شده‌اند. سقف ايوان همه حجره‌ها با استفاده از مقرنس‌كاري گچي و فيل پوش حجره‌ها نيزبا كاشي‌هاي ختايي دوران قاجار تزئين شده است. اين مسجد ، در جبهه جنوبي سه شبستان دارد. شبستان زنانه و مردانه در طرفين و شبستان گنبد دار در وسط و پشت ايوان قرار دارد. در وسط هر شبستان ، يك محراب ساخته شده است. گنبد مسجد جامع زنجان از معدود گنبدهايي است كه بدون گوشواره و ترنبه برروي جرزهاي چهار گانه ضخيم نشسته است و در نتيجه ، تغيير طرح دروني آن از مربع به دايره در تكيه گاه گنبد امكانپذير شده است.
مسجد تاريخي قلاير- زنجان : اين مسجد در روستاي قلاير زنجان قرار دارد و مشتمل بر يك مسجد و يك خانقاه است. طرح مسجد مربع كوچكي است كه كتيبه‌اي به خط متمايل به نسخ نيز دور تا دور آن كار شده است.محراب آن از سنگ سفيد ساخته شده و اسماءالله و ائمه اطهار (ع) و كلمه فاطمه ، همراه با نقش‌هاي اسليمي درون آن حكاكي شده است.
مسجد ميرزائي - زنجان: اين مسجد در مجموعه بازار پائين زنجان قرار دارد. اين بنا ، احتمالاً در حد فاصل اواخردوره صفويه تا اوايل دوره قاجار ساخته شده است. مسجد ميرزائي از دو بخش به شبستان قديم و مسجد جديد(چهار ايواني) تشكيل شده است. شبستان مردانه با 8 واحد تاق وتويزه بر يك رديف ستون سنگي استوارشده است. تاق‌هاي چهارگانه شبستان زنانه در راستاي يكديگر قرار دارند. محراب اصلي در چشمه وسطي ضلع جنوبي جاي گرفته است. در بالاي ايوان جنوبي ، تاريخ 1301 هجري قمري و در سردر آن نيز ، تاريخ 1382 هجري قمري نوشته شده است. در سر در اين مسجد ، كتيبه‌اي به خط نستعليق وجود دارد كه حاوي متن وقف نامه است .
بقعه امامزاده سيد ابراهيم – زنجان: اين بقعه به ابراهيم بن موسي بن جعفر (ع) و يا به ابراهيم بن محمد بن‌عبدالله بن الحسن بن العباس بن علي(ع) تعلق دارد. بناي امامزاده در سال1340خورشيدي ، منطبق بربناي قديمي نوسازي گرديد. گنبد تك پوششه آن با واسطه چهار گوشواره بر جرزها استوار شده است. تزئينات گنبد از داخل مقرنس كاري و گره‌سازي است و سوره جمعه كه به خط زيباي ثلث برآن نقش بسته و گچبريهاي زيبايي را در آن پديد آورده است. بر نماي بيروني امامزاده ، سوره مبارك اسماء ذات البروج به خط ثلث زنجيري نقش بسته است. در بالاي مناره‌ها نيز، آيه 55 از سوره مباركه احزاب به خط زيباي ثلث رقم گرديده است. از بناهاي ديگر اين‌مجموعه ، مسجد اعظم در ضلع غربي آن است كه تجديد بنا شده است.
امامزاده يحيي- زنجان: اين آرامگاه در صائين قلعه زنجان قرار دارد. طرح داخل بقعه عبارت است از يك دوازده ضلعي كه گوشه‌هاي اصلي آن نزديك به منحني است. گنبد بنا ، شلجمي نزديك به رك است. در ميان بقعه ، صندوق چوبي منبت كاري شده زيبايي قرار دارد كه ديواره‌هاي آن با نگاره‌هاي گياهي پر كار و خوش نقش زينت شده است. در جانب شمالي صندوق ، كتيبه‌اي مشتمل بر آيات قرآني و نام سازنده صندوق و تاريخ 797 هجري قمري خوانده مي‌شود. در قسمت بالاي صندوق نيز ، دور تا دور بر روي يك حاشيه ، آيات قرآني ، با خط ثلث كنده‌كاري شده است. صاحب آرامگاه را از نوادگان امام كاظم (ع) ذكر كرده‌اند.
آثار تاریخی - زنجان:
بازار زنجان - زنجان: بازار زنجان در بافت قديمي شهر قرار گرفته و از دو قسمت بازار بالا و بازار پايين تشكيل شده است. پرنس آلكسيس سولتيكف روسي در سال 1216 هجري قمري از بازار زنجان ديدار كرده است. بازار زنجان در دوره حكومت آغا محمد خان قاجار (سال 1205 هجري قمري) احداث و در زمان فتحعلي شاه (سال 1213 هجري قمري) كامل شده است. در قسمت پائين بازار ، علاوه بر دادوستد توليدات محلي ، از طريق دو باب كاروانسرا محصولات روستاها و قصبه‌هاي اطراف زنجان نيز به فروش مي‌رسد.
بازار قديمي - زنجان: از كاروانسراهاي اين بازار سراي ملك و سراي گلشن را مي‌توان نام برد كه در سال 1345 هجري قمري بازسازي و مرمت شده‌اند. در اين مجموعه دو مسجد بنام‌هاي آقا شيخ فياض و ميرزايي و همچنين دو گرمابه بنام‌هاي بلوري و معيني احداث گرديده‌اند. قسمت بالاي بازار، از مجموعه بازارهاي قيصريه ، بزازها ، حجت الاسلام ، امامزاده و عبدالعلي بيگ تشكيل شده است. اين بازار به هشت راسته زرگرها ، بزازها ، كفاش‌ها ، سراج‌ها ، كلاهدوزها ، صندوق سازها ، رنگرزها ، ميوه فروشي‌ها و جگر پزها تقسيم شده است. در اين مجموعه نيز پنج مسجد بنام‌هاي چهل ستون ، آقا سيد فتح‌الله ، جامع ، حجت الاسلام و ملار وجود دارد. اين مجموعه 940 باب مغازه دارد. از آنجا كه شهر زنجان تابستان‌هاي گرم ، زمستان‌هاي سرد و بهار و پائيزي ناآرام دارد ، كالبد و پوشش سقفي بازار طوري طراحي گرديده است كه در داخل آن تغييرات هواي بيرون احساس نشود. اين بازار در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.
كاروانسراي نيك پي – زنجان: اين كاروانسرا به شدت دچار خرابي شده و تنها بخشي از آن باقي مانده است. اين كاروانسرا كه اكثريت مستشرقين از آن ديدار كرده و يا در آن سكونت نموده‌اند ، از آجرهايي به رنگ قرمز ساخته شده و از نوع كاروانسرهاي چهار ايواني است.
كاروانسراي سرچم - زنجان: كاروانسراي سرچم يكي از كاروانسراهاي مهم مسير تجاري ري به آذربايجان در قرن هشتم هجري قمري بوده است. كه در دوره ايلخاني (سال 734 هجري قمري) احداث شده است. طرح آن از نوع كاروانسراهاي چهار ايواني و شامل صحن مركزي و حجره‌هاي شاه‌نشين است. در ورودي آن مشتمل بر دو برج آجري درطرفين و يك دروازه با پوشش قوس جناغي مزيّن به سنگ سياه است. در بالاي دروازه كتيبه بسيار زيبايي حاكي از احداث آن در زمان ابوسعيد ايلخان در تاريخ 733 هجري قمري كار گذاشته است.
عمارت تاريخي رختشويخانه – زنجان: اين بنا در محل معروف به باباجامال چوقوري زنجان قرار دارد. اين بنا به دست دو برادر بنام‌هاي مشهدي اكبر (معمار) و مشهدي اسماعيل (بنا) ساخته شده است. اين مجموعه را مي‌توان به دو بخش تقسيم كرد. بخش نخست سرايداري و محل مديريت رختشوي خانه مشتمل بر حياط و اعياني مسكوني است. اعياني آن مشتمل بر دو اتاق و يك ورودي است كه سرايداري و محل شست و شوي رخت را به همديگر متصل مي‌كند. بخش دوم فضاي شستشوي رخت است كه از چند قسمت تشكيل شده است. قسمت اول خزينه يا محل جمع‌آوري آب است. سقف مخزن هماهنگ با سقف سالن از سه واحد تاق وتويزه تشكيل شده كه قوس‌هاي نوع خوزي (رومي) ، آنرا زينت داده‌اند. قسمت دوم ، فضاي اصلي رختشوي خانه است. مصالح بكار رفته در جرزهاي اين بخش ، لاشه سنگ با ملاط ساروج است. فضاي داخلي بنا با پرسپكتيوي بسيار زيبا طراحي و اجرا گرديده است و از دو رديف تاق و تويزه بطور متوالي كه ستون‌هاي سنگي آنها را از همديگر جدا مي‌سازند ، ساخته شده است. اين فضا توسط 11 واحد ستون قرينه ، سالن را به دو قسمت تقسيم كرده است. عرقچين گنبد ، بر روي چهار واحد تويزه استوار گرديده است. بر روي هر عرقچين ، 5 واحد نورگير تعبيه شده است. همچنين در اضلاع هر چشمه ، در نزديكي سقف يك دريچه پيش بيني شده است كه بدينسان ، امكان نور و تهويه فضاي داخلي رختشويخانه فراهم مي‌شود. محل شست وشوي رخت بطور قرينه از4 حوضچه و آب‌روهايي در فاصله حوضچه‌ها تشكيل يافته است. در امتداد آبروي مذكور، دو رديف پاشورتعبيه شده كه آب رو و حوضچه‌ها را بطور قرينه در بر مي‌گيرد. شستشو در چهار مرحله انجام مي‌شد. و اولين مرحله آن ، در پايان مسير آب درون رختشويخانه انجام مي‌شد. پس از آن ، رخت به قسمت سوم و دوم و اول برده مي‌شد. مسئله دفع فاضلاب اين مجموعه با طرح‌هاي معماري بطور منطقي حل و فصل شده است ، به اين ترتيب كه در زير پاشورها ، آب روي فاضلاب تعبيه و به مسير فاضلاب شهري مرتبط شده است. در حال حاضر ، اين اثر تاريخي به موزه باستان‌شناسي و مردم‌شناسي تبديل شده است. مجموعه تاريخي رختشويخانه درفهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.
عمارت ذوالفقاري - زنجان: مجموعه تاريخي عمارت ذوالفقاري ، در مركز بافت قديمي شهر زنجان قرار دارد ومشتمل بر ساختمان‌هاي اندروني و بيروني است كه در حال حاضر، قسمت مركزي قسمت بيروني باقي مانده است. اين بنا در دو طبقه و يك سردابه ساخته شده است. دروازه طبقه همكف با دو ستون و سقف سرپوشيده به يك هشتي منتهي مي‌شود. طبقه دوم دو راه پله دارد و تالارهاي پذيرايي ، اتاق‌هاي خواب ، اتاق‌هاي نشيمن وسرويس‌هاي بهداشتي را در خود جاي داده است. هسته مركزي اين بنا به سبك چهار تاقي با سقف گنبدي ساخته شده است. ساختمان‌هاي جانبي اين چهار تاقي با تيرهاي چوبي پوشيده شده‌اند. در بالاي هسته مركزي بنا ، نورگير هشت ضلعي زيبايي تعبيه شده است كه به كلاه فرنگي معروف است. سقف اتاقها با طرح‌هاي هندسي و گره‌سازي به طرز زيبايي لمه كوبي شده است. از تزئينات داخل طبقه همكف مي‌توان به كاشيكاري‌هاي دوره قاجار اشاره كرد. نماي ساختمان با آجرهاي قالبي و پيش‌بر تزئين شده است. پنجره‌هاي بنا عموماً دو لنگه و با حاشيه مشبك است كه با شيشه‌هاي رنگين تقارن جالبي را در داخل اتاقها بوجود آورده‌اند. بغل درگاهي پنجره‌ها در طبقه همكف و حياط در قسمت منتهي اليه جنوب غربي تعبيه شده است.
پل هاي قديمي – زنجان : استان زنجان چندين پل با قدمت تاريخي دارد كه عبارتنداز: پل ميربهاءالدين زنجان بر روي رودخانه زنجان رود ، پل سردار در جنوب شهر زنجان و پل حاج سيد محمد در جنوب شرقي زنجان كه در دوره قاجاريه ساخته شده‌اند.
تپه صائين قلعه – زنجان: تپه تاريخي صائين قلعه در داخل محوطه زيارتگاه امامزاده يحيي (ع) قرار دارد. اين تپه 4×60 متر وسعت و 4 متر ارتفاع دارد. اين تپه در سه دوره متمايز، زيستگاه انسان بوده است: اوّل قبرهاي اسلامي متأخر كه به جهت قداست امامزاده ، در محوطه آن دفن شده‌اند و تقريباً سطح تپه را پوشانيده‌اند. دوّم قبرهاي قرن هشتم هجري قمري كه همزمان با بناي امامزاده يحيي ، در محوطه آن دفن شده‌اند. سوّم تپه اصلي كه‌به اوايل هزاره اول پيش از ميلاد تعلق دارد.
غار تاريخي گلجيك – زنجان: اين غار در ارتفاعات مشرف به روستاي حاج ارش زنجان قرار دارد و در حال حاضر راه سواره‌رو ندارد و مسير آنرا بايد پياده طي نمود. اين غار عظيم ، از فرسايش سنگ‌هاي آهكي پديد آمده است. درون اين غار آثاري از زندگي انسانهاي دوره آشولين تا بردوستين متعلق به شانزده تا سي هزار سال پيش از ميلاد كشف شده است.
درون غار، ابزار، ادوات ، تيغه‌هاي سنگي و استخوان حيوانات شكاري به مقدار فراوان ديده مي‌شود. آنچه كه بيش از همه درخور بررسي و اهميت است ، آثار معماري درون غار است كه نشان از محصورنمودن فضاهاي زيستي و تعيين حريم‌ها دارد و تعيين حدود مالكيت در آن دوره را نشان مي‌دهد.
غار كتله خور گرماب – زنجان: اين غار در 140 كيلومتري جنوب غربي زنجان در دامنه جنوبي كوه ساقيزلو قرارگرفته است. دهانه غار 6 تا 8 متر بالاتر از رودخانه خشك است. زيبايي اين غار ، بيشتر به علت بافت‌هاي كلسيتي از جمله استالاكتيت‌ها و استالاگميت‌هاي جالب توجه آن است. قنديل‌هاي مخروطي معلق از سقف ، دراثر ناخالصي‌ها ، رنگهاي متنوعي يافته‌اند و در برخي از آنها بلورهاي شيشه‌اي بسيار شفاف مشاهده مي‌شود.
در گذرگاه‌هاي بزرگ ، ريزش مداوم آب ، شكل‌هاي بسيار زيبايي از توده‌هاي كلسيتي گل كلمي در رنگهاي گوناگون پديد آورده است. در كف اين دهليز اسكلت حيوان چهارپايي به كلسيت تبديل شده است. مسيردسترسي به غار نيز، پر از فضاهاي طبيعي ، استراحتگاه‌ها و زيارتگاه‌هاست .
غار خرمنه سر - زنجان: اين غار در بلنداي كوه خرمنه‌سر در روستاي شاه نشين قرار دارد. سنگ‌هاي خارا وسنگ‌هاي سفيد آهكي بصورت ستون‌هاي استالاكتيت و آويزه‌هاي استالاگميت مانند چلچراغ‌هاي زيبا از سقف غار آويخته و زيبايي آن را دوچندان كرده‌اند. دهانه مشبك و پنجره مانند غار در نزديكي قله كوه خرمنه سر قراردارد. اين دهانه ربطي به غار اصلي ندارد و نبايد با در اصلي غار اشتباه شود. بالاي در غار، حفره بزرگ و تنورمانندي كه شبيه اطاق است ، در ميان حفره‌هاي كوچك احاطه شده‌است. در حفره‌هاي اطراف ، خفاش‌ها وشب‌پره‌هاي بسياري لانه كرده‌اند و با صداي پاي هر تازه واردي ، در هر سو به پرواز در مي‌آيند. با اندكي پيشروي ، يك فضاي نسبتاً وسيع پديدار مي‌شود و پس از آن ، بركه آب صاف و زلالي پديدار مي‌شود. در فاصله 50 متري اين غار، سوراخي شبيه به دهانه چاه وجود دارد كه براي ورود به آن بايد به حالت خزيده و درازكش حركت كرد. به محض ورود به اين حفره ، دنياي ديدني و پراز شگفتي پديدار مي‌شود. آنگاه پرتگاه مهيبي ظاهرمي‌شود كه فرود در آن ، نيازمند حمايت فرد يا افراد همراه و استفاده از وسايل كوهنوردي است. در ادامه ، راه طولاني و تونل مانندي خود نمايي مي‌كند و پس از پيمودن آن ، دهانه چاه بزرگ ديگري ديده مي‌شود كه پائين‌رفتن از آن مهارت ويژه‌اي لازم دارد. بعد از خروج از اين چاه و صد متر پيشروي دخمه‌اي است كه عبور از آن با استفاده از طناب كوهنوردي و رعايت احتياط امكانپذير است. لحظه‌اي بعد تالاري بزرگ با سقفي بسيار بلند ظاهر مي‌شود. تالار با شيب ملايم و سطحي مرطوب به سطح پائين و زير زمين ادامه مي‌يابد و بنظر مي‌رسد كه غار به انتها رسيده است در حالي كه چنين نيست و در كنار پايانه غار، شعبه عميق و طولاني ديگري دهان مي‌گشايد. كف و سقف اين دهليز شباهت بسياري به بناي بازارهاي قديمي دارد و در چند نقطه آن تاقچه‌هاي‌كوچك با دست كنده شده است. در كف دهليز، چاهي عميق و تاريك دهان باز كرده است كه بيننده را به انتهاي دهليز هدايت مي‌كند. رسيدن به اين نقطه از غار، نيازمند حداقل شش ساعت تلاش و راهپيمايي است تا بتوان آخرين شاخه غار را نيز كه محوطه‌هاي وسيع و مملو از سنگ‌هاي معلق و بزرگ است ، ملاحظه كرد. اين غار دردو دوره زيستگاه انسان بوده است. در دوره نخست ، سكونتگاه انسانهاي دوره پيش از تاريخ و در دوره دوم سكونتگاه انسانهاي قرن چهارم هجري قمري بوده است.
جغرافیای طبیعی - زنجان:
رودخانه قزل اوزن - زنجان: اين رود از کوه هاي استان کردستان سرچشمه مي‌گيرد و از راه قشلاقات افشار درحومه خدابنده ، وارد محدوده استان زنجان مي‌شود. قزل اوزن در حد فاصل كوه‌هاي تالش و رشته كوه‌هاي شمالي زنجان بطرف مشرق جريان مي‌يابد و در نزديكي منجيل با دريافت آب هزاررود شاهرود پر آب ترمي‌شود و بطرف شمال با نام سفيد رود جريان مي‌يابد و سرانجام به درياي مازندران سرازير مي‌شود. كناره‌هاي اين رودخانه يكي از تفرجگاه‌هاي مهم استان محسوب مي‌شود.
زنجان رود(زنجان چاي) - زنجان: اين رودخانه از چمن سلطانيه و كوه‌هاي آق داغ سرچشمه مي‌گيرد و پس ازگذشتن از بخش حومه زنجان و اراضي چايپاره ، همراه رودخانه‌هاي محلي كوچك ، در نزديكي رجين به قزل‌اوزن مي‌پيوندد. باغ‌هاي سرسبز طول مسير اين رودخانه ، زمينه‌هاي بسيار مساعدي را براي استفاده‌هاي تفرجگاهي فراهم آورده است.
چشمه معدني وننق - زنجان : اين چشمه در دهكده وننق و در 21 كيلومتري جاده زنجان – ميانه واقع شده است. آب اين چشمه در رديف آبهاي معدني سولفاته كلسيك گرم است. ادرارزايي و ياري رساندن به دفع مواد زايد بدن و تأثير مثبت بر كبد و مجاري صفراوي از خواص اين آبها است. حمام كردن در اين آبها ، علاوه بر آرام‌بخشي ، در كاهش دردهاي عصبي ، مفصلي و درمان روماتيسم مؤثر است. ميزان فلوئور آب اين چشمه ، 5 ميلي‌گرم در ليتر است و آشاميدن متوالي آن موجب بيماري فلوئو روز مي‌شود.
كوه ابدال - زنجان: اين كوه در شمال روستاي خورجهان از توابع دهستان انگوران واقع شده و 3099 متر ارتفاع دارد. رودخانه‌هاي انگوران چاي ، تخته يورد و دربند از اين كوه سرچشمه مي‌گيرند. دامنه‌هاي جنوب اين كوه به دهستان انگوران و دامنه‌هاي شمالي آن به دهستان اورياد مشرف است.
كوه لعل كان - زنجان: اين كوه با 3050 متر ارتفاع در جنوب غربي روستاي ياستي قلعه از توابع انگوران واقع شده است و سرچشمه رودخانه‌هاي كاكا ، انگوران چاي و قره قيه است. اين كوه از شمال غربي به كوه بلقيس و ازشرق به كوه قزلر قلعه سي متصل است و از كوه‌هاي قرخ بلاغ (چهل چشمه) است.
كوه صندوق سندران - زنجان: اين كوه با 3214 متر ارتفاع در جنوب روستاي علم كندي از توابع دهستان اورياد واقع شده و سرچشمه رودخانه‌هاي انگوران چاي ، قلعه چاي ، تخته يورد و بالا جوجه است.
