مشهد/مرکز استان:
مشهد:
شهرستان مشهد در فاصله 909 كيلومتري تهران در جلگه بين دو رشته كوه بينالود و هزار مسجد واقع شده و آب و هواي معتدل كوهستاني دارد. در سال 202 هجري قمري پس از شهادت حضرت رضا (ع) در محلي از توابع طوس بنام (سناباد) كه به همين مناسبت آنجا را مشهد (محل شهادت) حضرت رضا ناميدند ، هسته اصلي شهر مشهد كنوني پديد آمد. سلطان محمود غزنوي بقعه‌اي بر روي مرقد بنا كرد و در قرن هفتم هجري بر اثر ويراني شهرطوس توسط مغولان ، جمعيت زيادي به اين شهر رو آوردند. ناحيه طوس ابتدا مسكن اقوام غير آريايي بود و قسمتي از طوس در زمان خلافت عثمان توسط اعراب فتح و ضميمه سرزمين‌هاي قلمرو اسلام در دوره عمرگرديد. شهر طوس در زمره نخستين شهرهايي بود كه در معرض هجوم خانمانسوز مغول قرار گرفت و مانند شهرهاي ديگر خراسان رضوي به ويرانه‌اي بدل شد. طوس به دليل موقعيت خاص و حساس در دوره تيموريان و ايلخانان بارها ميان حاكمان وقت دست به دست شد و مردم آن نيز قتل عام شدند ، تا اينكه در سال 807 شاهرخ فرزند امير تيمور به سلطنت رسيد. از زمان وي به بعد شهر طوس مورد عنايت واقع شد و رو به آباداني وگسترش گذاشت و از نيمه دوم قرن نهم هجري از طوس بعنوان يكي از توابع مشهد ياد شده است. از طوس قديم ويرانه‌هايي بجامانده است و طوس جديد به دليل وجود آرامگاه فردوسي شاعر پارسي گوي ايران زمين ، ازاهميت و اعتبار خاصي برخوردار است. به هر حال تاريخ مشهد كنوني با تاريخ شهر طوس قديمي پيوندي ناگسستني دارد و اين شهر به بركت بارگاه اماه رضا (ع) ، يكي از قطب‌هاي زيارتگاهي شيعيان جهان به شمارمي‌رود.
موزه آستان قدس رضوي - مشهد: اين موزه در سال 1324 خورشيدي گشايش يافته است. آثاري كه در اين موزه نگهداري مي‌شود به دوران اسلامي مربوط است. موزه آستان قدس رضوي از سه موزه تشكيل شده است كه‌عبارتند از موزه مركزي ، موزه ملك آباد و گنجينه قرآن. در اين موزه ، مجموعه بي نظيري از قرآن‌هاي نفيس وقرآن‌هاي منسوب به ائمه اطهار، كتب قديمي و نيز نمونه هايي از صفحات قرآن‌هاي دوران اوليه اسلامي وجود دارد كه اغلب به خط كوفي و روي پوست آهو نوشته شده‌اند. كتيبه‌هاي طلا كه در اين موزه نگهداري مي‌شوند به خط ثلث و نستعليق اثر عليرضا عباسي كاتب بنام دوره صفوي و نيز آثاري از استادان بنام خط همچون ميرعماد ، احمد نيريزي ، كلهر و... است. از ديگر آثار ارائه شده در اين موزه ، بافته‌هاي نفيس متعلق به سده‌هاي يازدهم تا سيزدهم هجري قمري و قالي و قاليچه‌هايي است كه اغلب به دوران صفوي منسوب‌اند.
موزه گنجينه قرآن و نفايس - مشهد: اين موزه در ضلع جنوب شرقي حرم مطهر حضرت رضا (ع) قرار گرفته است و طي سالهاي 1362-1360 خورشيدي احداث شده است. اين بناي دو طبقه در سال 1364 خورشيدي به موزه تبديل شد. هر طبقه اين موزه 400 متر مربع فضاي نمايش دارد كه طبقه اول آن به آثار هنري و خوشنويسي و طبقه دوم آن به بخش گنجينه قرآن اختصاص داده شده است. اين موزه به آستان قدس رضوي وابسته است.
موزه آرامگاه نادر - مشهد: ساختمان بناي موزه آرامگاه نادر در سال 1335 خورشيدي آغاز و در سال 1340خورشيدي به پايان رسيده است. اين بنا در محوطه‌اي به مساحت 1448 متر مربع در سال 1342 خورشيدي افتتاح شد. اين بنا شامل كتابخانه مركزي ، تالار اصلي و قسمت‌هاي اداري در جوار آرامگاه نادر مي‌باشد و در آن نمونه‌هايي از وسايل و ابزار جنگي دوران نادر و مجموعه‌اي از اشياي باستاني متعلق به هزاره‌هاي پيش از ميلاد به نمايش گذاشته شده است. اين موزه به سازمان ميراث فرهنگي كشور وابسته است.
روستاي پاژ - مشهد: روستاي پاژ، زادگاه فردوسي شاعر نامدار و حماسه سراي ايران است كه در جاده مشهد - كلات و درفاصله 15 كيلومتري راه انشعابي سد كارده قرار دارد. حدود 500 متري شمال پاژ كه بر بلنداي تپه‌اي در جلگه قديم خراسان قرار گرفته است ، تپه‌اي با قدمت نامعلوم قرار دارد كه خرده سفال و كاشي‌هاي رنگارنگ در اطراف و بر روي آن پراكنده‌اند. اين آثار يادگار سده‌هاي اوليه قرون اسلامي تا حدود قرن دهم هجري قمري است.
مساجد قديمي – استان خراسان : مساجد قديمي استان عبارتند از: مسجد جامع گناباد ، مسجد گنبد خواف ، مسجدنادري(كبود گنبد) مشهد ، مسجد پامنار سبزوار و مسجد جامع طبس.
بقعه ها و امامزاده ها – استان خراسان : بقعه‌ها و امامزاده‌هاي استان عبارتند از: امامزاده طبس ، بقعه شيخ ابونصر ايراوه‌اي در طبس ، بقعه شيخ رشيد الدين محمد در شيروان ، بقعه محمد رشيدالدين ، امامزاده احمد رضا (احمد بن‌موسي) ، امامزاده شاهزاده زيد و امامزاده شاهزاده جعفر در اسفراين ، امامزاده بي بي عليه خاتون ، امامزاده سلطان‌حسن ، امامزاده سلطان حسين و امامزاده علي اكبر در سبزوار، امامزاده سيد عباس در بجنورد ، امامزاده سيدابراهيم در نيشابور، امامزاده محمد در مشهد، امامزاده سيد حمزه (ع) و امامزاده سيد مرتضي در کاشمر.
مناره ها و برج ها – استان خراسان : مناره‌ها و برج‌هاي استان خراسان رضوي عبارتند از: برج يا مناره كرات در شهرستان تايباد وبرج رادكان در چناران.
آتشکده ها – استان خراسان رضوي: آتشكده نيشابور از ديگر آتشكده‌هاي استان خراسان است.
چشمه هاي آب معدني و آبگرم – استان خراسان : چشمه‌ها و مراكز آب درماني استان عبارتند از: چشمه خم تركان درشهرستان نيشابور و چشمه باباامان در شهرستان بجنورد.
جنگل ها و بيشه ها – استان خراسان : عمده‌ترين فضاهاي جنگلي استان خراسان رضوي عبارتند از: جنگل‌هاي پسته خواجه سرخس، جنگل‌هاي پسته باغ كشمير و بريلي ، جنگل‌هاي پسته رحيم‌آباد فريمان ، جنگل‌هاي پسته پس خوري فريمان ، جنگل‌هاي پسته روستاي صالح آباد ، جنگل‌هاي پسته امانلق صالح آباد در شهرستان تربت جام ، جنگل‌هاي پسته پلگراد ، جنگل‌هاي حاجي آباد ، جنگل‌هاي ارس لائين در شهرستان دره گز ، جنگل‌هاي پسته قازانقايه ، جنگل‌هاي پسته اُرُس راز و جرگلان ، جنگل‌هاي پسته دره تركمن ، جنگل‌هاي پسته جنوب و شرق غلامان ، جنگل‌هاي پسته تلكه‌قوز در شهرستان بجنورد كه هر يك واجد ارزشهاي جهانگردي مي‌باشند.
مناطق حفاظت شده – استان خراسان : از مناطق حفاظت شده استان، مي‌توان از مياندشت جاجرم ، كوير سبزوار، شمال اسفراين و سالوگ بجنورد نام برد.
روستاهاي ويژه – استان خراسان: روستاهاي ويژه استان عبارتند از: بيدخت از توابع گناباد ، جاجرم از توابع بجنورد ، خرگرد (خرجرد) از توابع خواف ، سرحوضك از توابع كاشمر و كلات از توابع مشهد.
مشهد مقدس مزين به وجود مبارك حضرت امام رضا(ع) مهم ترين شهر مذهبي ايران است كه در تمام روزهاي سال پذيراي دوستداران اهل بيت(ع) است. وجود حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) در اين منطقه سبب توسعه و رونق اقتصادي اين شهرستان شده است. صنعت جهانگردی در مشهد از اهميت و اعتبار ويژه‌ای برخوردار است. اهميت ويژه شهر مشهد در درجه نخست به خاطر جايگاه زيارتی آن است كه به طور دايم گروه گروه مردم ايران و ديگر مسلمانان كشورهای گوناگون اسلامی را برای زيارت به سوی خود می کشاند. علاوه بر جهانگردان مسلمان، بسياری از جهانگردان غيرمسلمان نيز آرزوی بازديد اين آثار و زيارت مسلمانان را در‌اين گونه زيارتگاه ها دارند. مشهد به پاس وجود حرم مطهر ثامن الائمه(ع) و نيز به لحاظ جايگاه گردشی و فرهنگی خود، سراسر سال را با بيش ترين جمعيت می گذراند.
در مشهد توليدات هنری، نقش پر اهميتی در اقتصاد ناحيه داشته و شمار زيادی از مردم، در بخش صنايع دستی شاغل هستند. رايج ترين صنايع دستی مردم مشهد و پيرامون آن، بافت فرش، قاليچه، گليم، شعربافی، نمد مالی، پوستين دوزی، سنگ تراشی، قلم‌زنی روی سنگ، سفال‌گری، سبد و حصيربافی، فرآورده های چوبی و فلزی، نقاشی روی چرم و… است. روند بازرگانی حاكم بر اقتصاد ايران، بر پيكره بازرگانی استان خراسان، به ويژه ناحيه مشهد نيز تاثير داشته است. از گذشته های دور، بخش بزرگ توليد مشهد را فرآورده های كشاورزی و صنايع دستی به خود اختصاص می داده است. بيش‌ترين كالاهای صادراتی اين ناحيه در سطح ملی، فرآورده های كشاورزی، مانند گندم، زعفران، زرشك، كشمش، پوست دام و در مورد صنايع دستی، قالی، فيروزه تراشيده شده و پوستين بوده است.
جمعيت‌شهرستان‌مشهد،درسرشماری‌عمومی‌نفوس‌و‌مسكن‌سال1375 هـ . ش، 2.247.996 نفر بوده است، كه از اين شمار 1.137.632 نفر مرد و 1.110.364 نفر زن بوده اند. در سال‌های اخيرمهم ترين واردات استان را لوازم نيروگاه‌ها، مواد شيميايی، قند و شكر، روغن، قطعات كارخانه ها،ماشين‌آلات، اتومبيل، ورق های فلزی، دارو، لوازم برقی و پوشاك تشكيل می‌داده است.
مکان های دیدنی و تاریخی - مشهد:
حرم مطهر حضرت‌امام رضا(ع)، آرامگاه شيخ بهايی، آرامگاه فردوسی درشهر توس، آرامگاه نادرشاه افشار، خواجه ابا صلت در حدود 10 كيلومتری شهر مشهد، در كنار راه مشهد – تهران، خواجه ربيع در 4 كيلومتری شمال مشهد، خواجه مراد درنزديكی شهر مشهد، كنار راه مشهد – تهران، سقا خانه زرين، كاخ خورشيد، گنبد سبز در مشهد، گنبد هارونيه در24 كيلومتری شمال باختری شهر مشهد، آرامگاه فردوسي، مدرسه بالاسر، مدرسه پيری زاد، مسجد بالاسر، مسجد شاه در بازار بزرگ مشهد، مسجدگوهر شاد در جنوب حرم مطهر حضرت رضا(ع)، مصلاي شهر مشهد و ييلاقات اطراف مشهد.
صنايع و معادن - مشهد:
صنايع شهرستان مشهد به دو دسته‌ي دستي و ماشيني منفك مي شوند. فعاليت های صنعتی كارخانه اي و ماشيني در مشهد عبارت‌اند از: صنايع خوراكی، نساجی، برق و الكترونيك، شيميايی و دارويی، سلولزی، فلزی و غير فلزی. مهم‌ترين صنايع‌دستي‌شهرستان مشهد را نيز قالي‌بافي،كاشي‌كاري، معرق سازي، قلاب‌دوزي، بردري‌دوزي،گلدوزي، پوستين‌دوزي، شعربافي، سبد و حصيربافي، جلاق‌دوزي، فيروزه‌تراشي تشكيل مي دهد. هنرهاي تزييني بر روي پارچه در استان خراسان رضوي به ويژه شهرستان مشهد رايج است. بر روي پارچه‌هاي مذهبي دسته هاي عزاداري پرده، سجاده و تابلوهاي گوناگون، قلاب دوزي، بردري دوزي، گلدوزي به چشم مي خورد كه از نظر هنري جالب است.
پوستين‌دوزي: پوستين‌دوزي از هنرهاي سنتي است پوستين دوزي تزيين و نقش دوزي هاي روي پوستين، فن پرورش در واقع همان نمك زني، تراش، خورش دادن و آماده كردن پوست براي تهيه پوستين و جليقه پوستين است كه در حدود هزار سال قدمت دارد.
كاشي كاري و معرق‌سازي: كاشي كاري و معرق سازي و مقرنس بندي در شهرستان مشهد معمول است معرق‌سازي كه از سبك‌هاي ممتاز و زيباي كاشي كاري است در روزگار صفوي پررونق شد ولي در دوران قاجاريه فراموش گرديد و در آثار اين دوران، كاشي معرق ديده نمي شود و اين هنر جاي خود را به تحميل سازي، كه گونه ديگري در كاشي كاري است؛ سپرد.در سالهاي اخير بار ديگر معرق سازي، مقرنس بندي و ديگر سبك هاي اين هنر زنده شده و در مشهد نمونه هاي بسيار زيباي ان را در سر در ايوان زير نقاره خانه، در صحن كهنه و بناي ساعت و نقاره خانه و دورن حرم مطهر و ديوارهاي خاوري و باختري موزه مي‌توان ديد كه با بهترين معرق سازي هاي زمان صفويه قابل مقايسه است.
سبد و حصيربافي: يكي از كارهاي پرارزش توليدي در هنرهاي دستي، توليد سبد و حصيربافي است اين فعاليت‌ها از مواد اوليه كم ارزش، توليد بسيار را فراهم آورده است كه مواد اوليه اين توليدها، كاه، شاخه هاي نازك درختان است و مركز اصلي اين هنر در خراسان روستاهاي پيرامون طرقبه در شهرستان مشهد است.
قالي‌بافي: يكي ديگراز مهم‌ترين صنايع دستي شهرستان مشهد است كه از ديرباز در اين شهرستان رواج دارد با ورود مسافران از تبريز و كرمان و اسكان يافتن آنها در شهرستان مشهد، كه نقشه فرش‌هاي آن ها به سبك فرش هاي خراساني است رنگ هاي فرش از 20 تا 30 تجاوز نمي كند و مهم‌ترين آن ها لاكي، سبز،قرمز دانه، سفيد، كرم، زرد، قهوه اي، گلخواري، چهره اي، سوسني، آسماني و پيازي است.
فيروزه تراشي: فيروزه‌تراشي و شناخت فيروزه هاي گوناگون از هنرهاي مهم و باارزش شهرستان مشهد است تراش فيروزه به گونه‌هاي پيكاني و مسطح از جمله تراش هايي‌است كه علاقه‌مندان زيادي را دارد.
جلاق دوزي: در شهرستان مشهد ساختن زين و برگ و افسار، دهنه، شلاق، ابزار مربوطه به اسب مرسوم بوده است.
قلاب‌دوزي: يك نوع قلاب دوزی در مشهد رايج است كه ويژگی مهم آن به كارگيری تنها يک رنگ نخ در سراسر طرح است. در اين نوع قلاب دوزی هنرمند بعد از طراحی و نقش پردازی روی پارچه نخ مورد استفاده را گره زده در پشت پارچه نگه می‌دارد. قلاب آهنی را روی خط طرح از روی پارچه به پشت فرو برده، نخ پشت پارچه را به وسيله قلاب به روی پارچه آورده و نخ را به صورت حلقه ای به روی پارچه می آورد. به اين ترتيب تكرار اين عمل منجر به دوخت قلاب دوزی می‌شود. از اين نوع قلاب دوزی بيش تر برای تزيين: جانماز، سجاده، بقچه و سوزنی، پرده، روميزی، كوسن، بيرق و علامات عزاداری استفاده می کنند
هم چنين معادن مشهد، شامل: سنگ آهن، گل سفيد، زغال سنگ، مرمريت، سنگ لاشه ساختمانی، سنگ آهك و مارن می شود.
کشاورزی و دام داری - مشهد:
كشاورزی در مشهد و پيرامون آن پر رونق و دارای اهميت است. فرآورده های كشاورزی آن، عبارت اند از : گندم، جو، چغندر قند، پنبه، آفتابگردان، نخود، لوبيا، عدس، ماش، يونجه، شبدر، خربزه، هندوانه، كدو، خيار، بادمجان، طالبی و گرمك. مشهد از نظر توليد ميوه، از جايگاه خوبی برخوردار است. مهم ترين ميوه ها، عبارت اند از : گلابی، انگور، سيب، آلو، شليل، به، توت فرنگی، زرد آلو، بادام، گردو، هلو، آلبالو، و ….
مشهد از نواحی مهم پرورش دام در خراسان رضوي است. پرورش دام به روش های كوچ نشينی، رمه گردانی، روستايی و تلفيق زراعت و دامداری و دامپروری صنعتی ديده می شود. بيش ترين دام هايی، كه در مشهد و آبادی های پيرامون آن، پرورش داده می شود، شامل : گوسفند، بز، گاو، گاوميش و شتر است. فعاليت گاوداری به شيوه صنعتی به منظور توليد شير و گوشت، از اهميت ويژه ای برخوردار است. پرورش طيور به روش صنعتی در خراسان، از جمله مشهد معمول شده و با توجه به رشد جمعيت و نياز به فرآورده های گوشتی، واحدهای پرورش طيور برای توليد گوشت و تخم مرغ ايجاد و راه اندازی شده اند.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي - مشهد:
واژه مشهد به معنی شهود، حضور و شهادتگاه است و به اين معانی به واژه «مشاهد» جمع بسته می شود. واژگان «مشهد» و «مشاهد» در عرف و اصطلاح سده 3 هـ . ق، بر گور اولياء ائمه(ع) و رجال اطلاق می شده است، چنان كه در آن زمان، مشهد مرغاب در فارس، و مشهد ميهنه (آرامگاه ابوسعيد ابوالخير) و مشهد توس يا مشهد رضوی در خراسان، وجود داشته است. حضرت رضا(ع) پس از شهادت به دست مامون عباسی در سال 202 هـ . ق، در آرامگاه هارونی سناباد به خاك سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهد» خوانده شد و به مرور زمان بر پهنه آن، به ويژه در زمان شاه تهماسب صفوی افزوده گشته و مردم توس به مشهد كوچ داده شدند.
توس، عبارت بود از ناحيه شمالی خراسان، بر مسير بالای كشف رود و سرشناس ترين شهرهای آن، عبارت بودند از : نوغان، تابران و رادكان. نوغان تا اواخر سده 3 هـ . ق، دارای اهميت و اعتبار بود. ويرانه های نوغان، در شمال باختری مشهد، نزديك روستای حسين آباد و مهر آباد قرار داشت. پس از آن، شهر تابران اهميت و گسترش يافت و بعد ها به توس سرشناس شد. شهر مشهد، كه در آغاز، آرامگاهی در آبادی سناباد نوغان بود، اندك اندك گسترش يافت. نام نوغان از حدود سال 730 هـ . ق، فراموش شد. شهر توس و در حقيقت تابران نيز در سال 791 هـ . ق، ويران شد و مشهد جای آن را گرفت؛ تا سرانجام در دوران صفوی، مركز ناحيه پيشين توس و تمامی خراسان گشت.
در بند هشن اوستا از توس به نام «توسا» ياد شده است. در كتاب ونديداد نيز آمده است كه اهورا مزدا اراضی شانزده گانه را آفريد و «اوروا» يكی از آن ها بود. اين واژه را اوستا شناسان با شهر توس يكی دانسته اند. بر پايه داستان های ملی بنای اصلی شهر را به جمشيد - شاه پيشدادی - و بازسازی آن را به توس، پسر نوذر - پهلوان و سپهسالار ايران - نسبت می دهند. افسانه می گويد كه وی نهصد سال در زير آسمان اين شهر زندگی كرد و نام خود را بر اين شهر نهاد. اين روايت ها می رساند، كه شهر توس در روزگار ساسانيان وجود داشته است.
بين سال های 31 و 32 هـ . ق در زمان خلافت عثمان، بخشی از خراسان، از جمله توس، به دست مسلمانان افتاد. در روزگار خلافت عبدالملك مروان (65- 86 هـ . ق) بنی تميم دژ توس را گرفتند و تا سال 125 هـ . ق، آن را در دست داشتند. در سال 192 هـ . ق هارون الرشيد به منظور رسيدگی به ستم های علی بن عيسی - حاكم خراسان - و جنگ با خوارج خاور ايران، رهسپار آن ديار گرديد. وی در راه بيمار شد و زمانی كه به گرگان رسيد، بيماری او شدت يافته در توس درگذشت. وی را در 193 هـ . ق، در محلی كه ده سال بعد حضرت رضا(ع) در آن جا به خاك سپرده شد، دفن کردند. در سال 265 هـ . ق، احمد بن عبدالله خجستانی، توس را ويران ساخت. در سال 336 هـ . ق ابومنصور توسی - حاكم وقت توس - عليه نوح بن نصر سامانی سر به شورش برداشت. نوح پس از شکست دادن ابومنصور، بار ديگر وی را بر حکومت توس گمارد. در سال 389 هـ . ق بكتوزون و فايق، از سرداران منصور بن نوح سامانی متحد شده منصور را كور كرد ند و برادرش عبدالملك بن نوح را به حكومت برداشتند. محمود غزنوی با باخبر شدن از اين ماجرا به ماوراء النهر لشگر كشيد. وی بكتوزون و فايق را شكست داد و تمامی خراسان را به دست آورد و ارسلان جاذب را به حكومت توس منصوب كرد.
از سال 421 هـ . ق، سلجوقيان اندك اندك در شهرهای مهم خراسان رخنه كردند. ملكشاه سلجوقی در 465 هـ . ق، توس را به تيول به خواجه نظام الملك توسی، وزير خود داد. با شکست سلطان سنجر سلجوقی از غزان در سال 548 هـ . ق، امرای وی، خاقان ركن الدوله محمود، خواهر زاده سنجر را از ماوراء النهر به خراسان دعوت كردند و به نام او به عنوان سلطان خطبه خواندند. در اين زمان مويد آی آبه، غلام پيشين سلطان سنجر، نيشابور، ابيورد، بيهق، دامغان و توس را گشود و همراه خاقان محمود به جنگ غزان رفت. با چيره گی غزان در 553 هـ . ق، بار ديگر خراسان مورد تاخت و تاز و چپاول واقع گرديد.
در سال 618 هـ . ق، لشگريان چنگيز مغول به دنبال محمد خوارزمشاه به توس آمدند. توس نيز مانند نيشابور به دستور تولری، پسر چنگيز خراب شد. اين شهر بار ديگر در روزگار حكومت اوكتای قاآن (626- 629 هـ . ق) باز سازی شد و از آن زمان چندين بار مركز فرمانروايی مغولان گرديد. در اين دوره مسيحيان توس از آزادی زيادی برخوردار بودند، به طوری كه در سال 1279 م، اسقف توس به سمت مطرانی (سراسقفی) چين انتخاب شد. پس از برافتادن ايلخانان ايران، توس، قوچان، كلات، ابيورد و نسا، جزء قلمرو حكومت كوچكی شد، كه امير ارغون شاه، رئيس طايفه جون باخترانی (جان قربانی) ايجاد كرده بود. در حدود سال 790 هـ . ق، حاكم محلی توس از خاندان جان قربان، نام امير تيمور را از خطبه انداخت، اما طولی نكشيد، كه در سال 791 هـ . ق، از ميران شاه، پسر تيمورلنگ شكست خورد و باعث ويرانی دوباره توس شد. پس از اين رويداد، توس اهميت و اعتبار خود را از دست داد و بازسازی آن پس از مرگ تيمور، در روزگار حكومت شاهرخ، يعنی در سال 807 هـ . ق صورت گرفت.
در دوران پادشاهی شاه عباس بزرگ، اعتبار و رونق شهر مشهد رو به فزونی نهاد. در اين دوره صحن عتيق استان قدس گسترش يافت، و شاهراهی ميان اصفهان – مشهد و هرات ايجاد و كاروانسرا ها و آب انبارهای بزرگی در مشهد پی افكنده شد. در اواخر دوره صفوی ملك محمود سيستانی تون (فردوس) را گرفت و سپس با گشودن تمام خراسان در مشهد استقرار يافت. در اين زمان، در قوچان بين شاه تهماسب صفوی، و نادر قلی افشار پيمانی بسته شد. به موجب اين پيمان نادر فرمانده سپاه ايران شد و مشهد را در 1139 هـ . ق، از ملك محمود سيستانی پس گرفت. پس از قتل نادر شاه افشار در 1160 هـ . ق، عليقلی خان (عادل شاه) برادر زاده نادرشاه به پادشاهی رسيد، وی در 1161 هـ . ق، به دست برادرش ابراهيم خان كشته شد و شاهرخ، پسر رضا قلی ميرزا و نوه نادر شاه به حكومت رسيد.
شاهرخ شاه تا سال 1210 هـ . ق، در مشهد، برخراسان فرمانروايی كرد و در همان سال به دست آقا محمد خان قاجار از حكومت بركنار شده درگذشت. با قتل نادرميرزا، پسر شاهرخ شاه، آخرين باز مانده افشار در سال 1217 هـ . ق، به دست فتحعلی شاه قاجار، سراسر خراسان، از جمله شهر مشهد به دست قاجاريه افتاد. شهر مشهد درگذر تاريخ آسيب ها و خسارت های زيادی ديده شاهد چپاول ها و كشتارهای بسياری بوده است؛ با اين حال اكنون از شهرهای بزرگ، آباد، پر نفوس و درجه اول ايران به شمار می رود.
مشخصات جغرافيايي - مشهد:
شهرستان مشهد، با پهنه ای حدود 20 هزار كيلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان قرار دارد.اين شهرستان‌‌از‌سوی‌شمال به جمهوری تركمنستان، از شمال باختری به شهرستان درگز، از باختر به شهرستان های چناران و نيشابور، از خاور به شهرستان های سرخس و تربت جام و از جنوب به شهرستان های فريمان و تربت حيدريه محدود است. آب و هوای شهرستان مشهد معتدل و متمايل به سرد و خشك است. بيش ترين درجه حرارت در تابستان ها، 35 درجه بالای صفر و كم ترين آن در زمستان ها، 15 درجه زير صفر گزارش شده و ميانگين بارندگی ساليانه آن، 260 ميلي‌متر بوده است. شهر مشهد در ناحيه بسيار حاصلخيز و زيبايی كه به دشت توس يا دشت مشهد سرشناس است قرار گرفته و رود كشف رود از 5 كيلومتری شمال اين شهر می گذرد. مهم ترين راه های دسترسي به مشهد عبارت اند از :
1) مشهد – نيشابور- سمنان – تهران، به درازای 894 كيلومتر
2)مشهد – بجنود – ساری – آمل – تهران، به درازای 966 كيلومتر
3) مشهد – بيرجند – زاهدان – ايرانشهر- چاه بهار، به درازای 164 كيلومتر
4) مشهد- تربت حيدريه – گناباد – طبس – يزد، به درازای 992 كيلومتر
5) مشهد – تربت حيدريه – گناباد – فردوس – كرمان، به درازای 889 كيلومتر
اماکن مذهبی - مشهد:
مجموعه آستانه قدس رضوي - مشهد: اين مجموعه كه در مركز مشهد مقدس واقع شده و يكي از باشكوه‌ترين و وسيع‌ترين مجموعه‌هاي آرامگاهي جهان اسلام است ، طي قرون متمادي بر مزار حضرت علي بن موسي الرضا(ع) (203 - 148 هجري قمري) شكل گرفته و آثار تاريخي و هنري ارزشمندي از قرون مختلف را در بر دارد.
تاريخچه ساختمان: در سال 203 و به قولي 202 هجري قمري پس از شهادت امام رضا (ع) ، پيكر مطهر وي را در بقعه‌اي بر روي گور هارون الرشيد به خاك سپردند. از اين بقعه هم اكنون 2 متر از ديوار چينه‌اي آن باقي مانده و بقيه بناي حرم بر روي آن ساخته شده است. گويا مقدسي نخستين كسي است كه از آن به عنوان مشهد تعبير كرده است. ابن‌حوقل نيز از (مشهد الرضا) نام برده است. سبكتكين (387 - 366 هجري قمري) پادشاه متعصب غزنوي ، حرم مطهر را ويران و زيارت آن را ممنوع كرد. پس از آن عبيدالدوله فائق در تكميل بقعه و آباداني مشهد كوشيد. سلطان محمود غزنوي ، بناي بقعه را بار ديگر بر روي بازمانده ديوارهاي گلين با آجر بر پا ساخت و مناره‌اي نيز بدان افزود. با توجه به سنگ نوشته موزه آستانه به نظر مي‌رسد كه بناي حرم در سال 516 هجري قمري تجديد يا تعمير شده است. بناي بقعه در هنگام حمله غزها به سال 548 هجري قمري آسيب فراوان ديد. در روزگار سلطان سنجر سلجوقي(511 - 552 هجري قمري) شرف‌الدين ابوطاهر بن سعد بن علي قمي پس از مرمت بنا ، گنبدي نيز بر آن ساخت. دخترمحمود سلجوقي ، ازاره حرم را با كاشي‌هاي نفيس شش و هشت ضلعي و ستاره‌اي تزئين كرد كه نام وي و تاريخ تزئين ، بر كاشي ثبت است. در دوره خوارزمشاهيان تعميرات و تزئيناتي در ساختمان آن به عمل آمد. در اين دوره (سال 612 هجري قمري) كتيبه كاشي خشتي بسيار زيبايي به خط ثلث برجسته بر روي ديوار دو طرف درِ ورودي حرم - از جانب رواق دارالحفاظ - نصب شد كه بر روي آن نام و نسب حضرت رضا (ع) تا حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) ذكر شده است. در سال 618 هجري قمري هنگام حمله (تولي) ، پسر چنگيز، بقعه رضوي دچار ويراني شد. غازان خان و سپس سلطان محمد خدابنده الجايتو ضمن تعمير، در تزئين و آباداني روضه رضوي كوشيدند. (ابن بطوطه) در سال734 هجري قمري به عمارت زيبا و كاشي كاري شده و ضريح نقره‌اي مرقد اشاره مي‌كند. در قرن هشتم ، آثار آستان قدس‌عبارت از حرم ، مسجد بالاسر و چند بناي كوچك متصل به ضلع شمالي يك مدرسه بوده است. در زمان شاهرخ و همسرش گوهرشاد ، آستان قدس توسعه چشمگيري پيدا كرد. مسجد گوهر شاد ، در سمت قبله حرم مطهر برپا شد. سپس بناي دارالحفاظ ، دارالسياده و (تحويل خانه) يا خزانه برپا شد. در عهد شاهرخ ، سه مدرسه پريزاد ، بالاسر و دودر ساخته شد. به كوشش امير علي شير نوايي صحن كهنه و اساس ايوان طلا به وجود آمد و در زمان شاه عباس اول وسعت يافت. شاه طهماسب صفوي ، مناره نزديك گنبد را مرمت و طلاكاري كرد. بعد از غارت خشت‌هاي طلاي گنبد در شورش عبدالمؤمن خان ازبك ، شاه عباس در سال 1010 هجري قمري به تجديد بناي آن دستور داد كه شرح آن در كتيبه ميناكاري شده گنبد به خط عليرضا عباسي نقش بسته است. رواق (توحيد خانه) در شمال حرم ، از آثار منسوب به ملامحسن فيض است. رواق (الله وردي‌خان) و رواق (حاتم خاني) ازساخته‌هاي اللهوردي‌خان و حاتم بيك اردوبادي است. شاه عباس دوم ، صحن عتيق را تعمير و كاشي كاري كرد. شاه سليمان نيز گنبد حرم مطهر را كه در اثر زلزله شكاف برداشته بود مرمت كرد و چندين مدرسه ساخت. دردوره نادرشاه افشار، ايوان طلاي صحن عتيق و مناره بالاي آن تعمير و طلاكاري گرديد. ساختمان صحن جديد در دوره فتحعلي شاه قاجار آغاز و در زمان ناصرالدين شاه به پايان رسيد. ناصرالدين شاه دستور داد ازاره ديوار تا بالاي ايوان ناصري و سقف مقرنس آن را با خشت‌هاي طلا بپوشانند. در ايام مظفرالدين شاه نيز هر دو صحن جديد و عتيق تعمير شدند. در سال 1330 هجري قمري ارتش روسيه صدمات زيادي به اين مجموعه وارد ساخت. درسال 1307 خورشيدي تغييري اساسي در شبكه پيرامون مجموعه به عمل آمد و سپس بناهاي موزه ، كتابخانه و تالارتشريفات احداث گرديدند. به سال 1350 خورشيدي واحدهاي بافت تاريخي اين مجموعه ويران و به فضاي سبزتبديل شد. طرح گسترش مجموعه در دست اجراست. مجموعه حاضر شامل حرم ، ايوان‌ها ، صحن‌ها ، مدرسه‌ها ، رواق‌ها و گنبدو گلدسته ، موزه ، كتابخانه و ساير بناهاي مربوط است. ديگر بناهاي معروف اين مجموعه عبارتند از: حرم مطهرو ملحقات آن ، صحن‌هاي عتيق ، امام ، جديد ، قدس ، جمهوري ، رواق‌هاي دارالسياده ، دارالسعاده ، دارالضيافه ، دارالذكر، دارالسرور، دارالعزه ، دارالسلام ، دارالشكر ، دارالفيض ، توحيد خانه ، حاتم‌خاني ، اللهوردي‌خان ، و مسجد بالاسر.
مسجد گوهرشاد: اين مسجد در سال 821 هجري قمري توسط گوهرشاد ، زوجه شاهرخ تيموري ساخته شده است. اين مسجد با صحن بزرگي در ميان ، به شيوه مساجد چهارايواني ايران ساخته شده است. خطوط ثلث زيباي اين مسجد ، به دست بايسنقر ميرزا ، فرزند شاهرخ تيموري نگاشته شده است. مهم‌ترين قسمت اين مسجد ، ايوان‌جنوبي آن است كه با مقرنس كاري و كتيبه‌هاي نفيس آذين شده است. در طرفين اين ايوان ، مناره‌هاي توپري به ضخامت 6 متر و ارتفاع مساوي ايوان قرار گرفته‌اند كه از رانِش‌ِ تاق ايوان جلوگيري مي‌كنند. گنبد اصلي مسجد(به دهانه 15 متر و دو پوسته) در گلوله باران ارتش روسيه در سال 1330 هجري قمري آسيب ديده و در سال 1339 خورشيدي برچيده شده. گنبد فعلي ، از بتون مسلح و با همان اندازه اصلي جايگزين آن شده است. اين مسجد يك بار دردوره صفوي سال 1052 هجري قمري و يك بار در دوره قاجاريه تعمير و تزئين شده است.
مسجد هفتاد و دو تن - مشهد: اين مسجد از بناهاي تاريخي قرن نهم هجري قمري است كه در ماه رجب سال 855 هجري قمري به دست معماري به نام (شمس الدين محمد تبريزي) ساخته شده است. اين مسجد گنبدي بزرگ با كاشي كاري ، ايوان و دو مناره دارد. دو مناره كاشي كاري شده طرفين ايوان داراي كتيبه مي‌باشند در نماي ايوان نيزكتيبه منظومي قرار دارد كه با خطوط زرين بر روي كاشي نگاشته شده است. اين بنا در زمره آثار تاريخي استان خراسان رضوي به ثبت رسيده است.
مصلاي قديمي مشهد - مشهد: اين بنا در قسمت شرقي شهرمشهد واقع شده و در سال 1087 هجري قمري ساخته شده است. اين بنا از يك ايوان بلند دو رواق در طرفين آن ، يك گنبد آجري و تزئينات كاشي‌كاري معرق و مقرنس‌كاري‌هاي گچي تشكيل يافته است.
آرامگاه خواجه ربيع - مشهد: اين آرامگاه در 4 كيلومتري شمال مشهد در انتهاي خيابان خواجه ربيع واقع گرديده است و شامل بقعه‌اي هشت ضلعي با چهار ايوان بزرگ در وسط ضلع‌هاي چهارگانه اصلي و چهار ايوان پشت بسته كوچكتر تزئين در چهار گوشه پخ (برآمده) بناست. در دو جانب ايوانهاي اصلي ، اتاق‌هاي مربع شكلي ايجاد شده است. طرح بنا ، يك بيست ضلعي و بعبارت ديگر، مربعي با چهار شاه‌نشين در چهار جانب است. نماي‌خارجي بنا ، تزئينات جالب و چشمگيري دارد كه عمده تزئينات آن به صورت معقلي انجام شده است. گنبد دوپوش بنا تا صحن بقعه 18 متر ارتفاع دارد و بر روي كمربند آن دو كتيبه وجود دارد: يكي بسيار عريض به سبك خط بنايي و ديگري به خط ثلث كه در بالاي آن، قطار بندي زيبايي اجرا شده است. درون بقعه نيز تزئينات جالبي دارد كه از آن جمله دو كتيبه به خط عليرضا عباسي است: يكي به تاريخ 1026 هجري قمري و ديگري داراي تاريخ 1031 هجري قمري است. بناي بقعه خواجه ربيع از آثار زيباي دوران صفويه است و در وسط باغي بزرگ و با صفايي بر پا شده است. خواجه ربيع از تابعين و يكي از هشت تن زاهدان نامدار تاريخ اسلام (زهادثمانيه)است. وي تربيت يافته ابن مسعود - صحابي مشهور پيامبر اسلام (ص) - است ، كه در جنگ صفين ، با چهار هزارسپاهي ايراني به ياري حضرت علي (ع) شتافت. سال در گذشت او را بين سالهاي 61 تا 63 هجري قمري نوشته‌اند. بناي بقعه ، به در خواست شيخ بهايي و به دستور شاه عباس بدست (الغ الرضوي خادم) صورت پذيرفته است. اين بنا در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.
آرامگاه شيخ شاه علي اسفرايني - مشهد: اين مقبره كه به عارف بزرگ ، شيخ شاه علي اسفرايني از اقطاب سلسله ذهبيه دارد ، در باغ شخصي وي در محله قلعه نو خواجه‌ها قرار گرفته است. اين بقعه در زميني به مساحت500 متر مربع احداث شده كه در حال حاضر ستون‌ِ گلي روي مقبره فروريخته است. اين عارف معروف ، داماد وشاگرد شيخ رشيدالدين‌محمدبيدوازي است.
آرامگاه شيخ طبرسي - مشهد: در ابتداي خيابان طبرسي مشهد و در باغ رضوان ، مقبره شيخ امين الدين ابوعلي فضل بن حسن قرار گرفته است كه در فقه و تفسير قرآن از اساتيد نامور شيعه محسوب مي‌شود. اين محل به مغسل الرضا نيز مشهور است. گفته مي‌شود بدن امام رضا(ع (را پس از شهادت در همين‌جا غسل داده‌اند.
امامزاده يحيي - مشهد: اين آرامگاه در 90 كيلومتري مشهد واقع شده است و مدفن يحيي بن زيد بن علي بن‌الحسين (ع) است. مزار در دامنه كوهي به فاصله يك كيلومتري از قريه ميامي واقع شده و بر فراز آن گنبدي ازآجر بر پا شده است. ساختمان بنا به قرن دهم هجري قمري مربوط است.
مقبره پير پالاندوز - مشهد: اين مقبره در قسمت شمال شرقي مجموعه حرم حضرت رضا(ع) قرار دارد و شامل بنايي چهارگوش با گنبدي برفراز آن و ايوان آجري در مقابل است. در داخل بقعه ، شاه‌نشيني است كه در بالاي آن يزدي بندي هايي اجرا شده است. نماي خارجي بنا با ايجاد طاق نماهاي تيزه‌دارآجري و پشت بغل‌هاي كاشي و قاب‌هاي مستطيل تزئيني برفراز آنها منظره‌اي زيبا دارد. سطح گنبد پيازي شكل‌بنا داراي پوشش ساده‌اي از كاشي فيروزه‌اي است. اين بنا از آثار دوران صفوي است و در سال 985 هجري قمري ساخته شده است. محمد عارف عباسي ، ملقب به پالان دوز از عرفاي سلسله ذهبيه است.
قدمگاه - مشهد: بقعه قدمگاه بناي زيبايي است كه از قرن يازدهم هجري قمري به يادگار مانده است. اين بقعه كه بصورت هشت گوش با ايوانهاي بلند و طاق نماهاي دو طبقه ، به كاشي‌هاي خشت هفت رنگ و قطار گچبري مزين است در وسط باغ بزرگي در روستاي قدمگاه قرار دارد. اين بنا به امر شاه سليمان در سال 1091 هجري قمري ساخته شده است. در اين بقعه يك پارچه سنگ وجود دارد كه بر روي آن اثر دو ردپاي بزرگ منسوب به جاي پاي حضرت رضا (ع) ديده مي‌شود. گنبد بزرگ كاشي قدمگاه به نرده‌كشي در اشكال لوزي سفيد و فيروزه‌اي مزين است. كتيبه‌اي به خط ثلث باقي مانده است كه نام نويسنده آن (العبد محمد حسين) ، در پايان آن قيد شده است.
آثار تاریخی - مشهد:
آتشکده بازه هور - مشهد: اين آتشكده در روستاي رباط سفيد از توابع بخش احمدآباد مشهد واقع شده است. بناي‌اين آتشكده بصورت چهارتاقي است و به احتمال زياد به دوره ساساني تعلق دارد.
برج اخنجان - مشهد: اين برج در روستاي اخنجان و در 22 كيلومتري شمال مشهد واقع شده است. ميل اخنجان به دوره تيموري و قرن نهم هجري قمري مربوط است و برج هشت ضلعي آجري زيبا و گنبد مخروطي ترك‌ترك ، معروف به خياري دارد. اين بنا در زمره آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.
مدرسه ميرزا جعفر - مشهد: اين مدرسه از بزرگترين مدارس قديمي شهر مشهد است كه توسط ميرزا جعفر نامي بنا شده است. بناي مدرسه با كاشي‌هاي معرق و با سبك معماري بسيار ممتاز تزئين شده است. مدرسه ميرزاجعفر در سال 1285 هجري قمري ، به دستور ظهيرالدوله وزير خراسان مرمت و بازسازي شده است.
مدرسه نواب - مشهد: اين مدرسه در خيابان علياي مشهد واقع شده است و به دوره شاه سليمان صفوي مربوط است. اين مدرسه دو طبقه به امر ابوصالح رضوي از اشراف و سادات مشهد ، و معروف به نواب احداث شده است.
مدرسه پريزاد - مشهد: در سالي كه گوهرشاد ، همسر شاهرخ ميرزا ، به ساختن مسجد گوهرشاد مشغول بود ،پريزاد ، كنيز وي نيز مدرسه‌اي در كنار مسجد گوهرشاد احداث كرد. اين مدرسه در سال 1091 هجري قمري به امرنجف قلي‌خان ، بيگلر بيگي قندهار، مرمت گرديد.
حمام شاه - مشهد: اين حمام در بازار بزرگ مشهد و در جنب مسجدي كه قبلاً به همين نام خوانده مي‌شد ، واقع شده است. كه قرار است به موزه مردم‌شناسي تبديل شود. اين حمام در زمان شاه عباس اول صفوي تاسيس گرديده و داراي سربينه با هشت ستون سنگي و سقف گنبدي است كه بارها مورد مرمت و تعمير قرار گرفته‌است.
آرامگاه ارسلان جاذب(اياز) - مشهد: مقبره ارسلان جاذب حكمران توس و معاصر سلطان محمود غزنوي (اول‌قرن پنجم هجري قمري) در 37 كيلومتري مشهد واقع شده است. بنا شامل يك اتاق مربع شكل است كه ديواره‌هاي‌داخلي آن با نقش آجري تزئين شده است. در بالاي ديوار حاشيه دار آن ، كتيبه‌اي به خط كوفي وجود دارد. گنبد كوتاه سنگي آن بر روي كثير الاضلاعي هشت ضلعي قرار دارد. مناره بلند اين مقبره در چند متري گنبد ، قرار دارد. در زير آجرهاي تزئيني گنبد كتيبه‌اي به خط كوفي وجود دارد كه با آجر طراحي و اجرا شده است. اين گنبد و مناره جزء بناي رباط عظيمي بوده است كه بوسيله ارسلان جاذب در فاصله سالهاي 421 - 389 هجري قمري ساخته شده و در زمره آثار تاريخي به ثبت رسيده است.
کاخ موزه ملک آباد - مشهد: كاخ ملك آباد با زير بناي 1387 متر مربع بين‌سال‌هاي 1354 و 1355 خورشيدي در باغ مصفاي ملك‌آباد براي اقامتگاه شاه به هنگام مسافرت به مشهد ساخته شد. آثاري كه در موزه اين كاخ نگهداري مي‌شوند شامل: فرش ، تابلو و ظروف مي‌باشد. اين موزه به آستان قدس رضوي وابسته است.
شهر باستاني توس - توس: توس در اواخر حكومت ساسانيان يكي از شهرهاي بر سر راه گرگان و نيشابور به مرو، نسا و باختر بوده است. بعد از جنگ نهاوند راه شرق براي عبور سپاهيان عرب هموار گشت. فتح خراسان در سالهاي 29 و 30 هجري توسط عبدالله بن عامر اتفاق افتاد و توس در قلمرو سرزمين‌هاي شرق اسلامي در آمد. آثار بازمانده شهر قديمي توس عبارتند از: برج و باروي قديمي پيرامون شهر و بنايي آجري وگنبددار با 25 متر ارتفاع كه به گنبد هارونيه مشهور است. در اين شهر قطعات سفال ، شيشه ، آجر و فلز كشف شده است. آثار بجامانده در ويرانه‌هاي توس به دوران ساسانيان ، سلجوقيان ، تيموريان و دوران قاجار تعلق دارند.
آرامگاه فردوسي - توس: آرامگاه حكيم ابوالقاسم فردوسي زيارتگاه مشتاقان ادب پارسي است و اشتهار شهرتوس ، مديون آثار و شخصيت شامخ اوست. بناي ساختمان آرامگاه از سال 1307خورشيدي ، آغاز و در سال 1313خورشيدي پايان يافت. و در سال 1343 خورشيدي نيز در بناي آرامگاه تغييراتي داده شد. بر ديوارهاي داخل آرامگاه حجاري هايي ازروايت‌هاي شاهنامه نقش بسته است. اضلاع محيط پيرامون آرامگاه فردوسي تقريباً 30×30 متر است كه از هرچهار سمت پله بندي شده است. هر يك از اضلاع پايه بناي اصلي آرامگاه تقريباً 16 متر طول دارد و در بدنه آن سنگ مرمر حاوي 47 بيت از اشعار شاهنامه به خط نستعليق قرار دارد. بر بالاي لوح جبهه جنوبي ، نماد و سمبل فره‌وهر اهورامزدا به تقليد پاره‌اي از بناهاي هخامنشي به شكل نقش برجسته جاي گرفته است. در جوار فردوسي كبير، شاعر نام آور معاصر مهدي اخوان ثالث نيز دفن شده است.
موزه فردوسي - توس: ساختمان اصلي اين موزه در سال 1347 خورشيدي بصورت رستوران سنتي ساخته شد و سال 1361خورشيدي با تغييرات اندكي به موزه تبديل شد. و در سال 1367خورشيدي با نام موزه توس به موزه مردم‌شناسي وباستان شناسي تبديل شد. در سال 1369 خورشيدي كه از سوي يونسكو سال (هزاره تدوين شاهنامه) نامگذاري شده بود ، با ارائه اشياء و آثار مربوط به دوران فردوسي ، موزه اختصاصي فردوسي افتتاح شد. موزه توس به سازمان ميراث فرهنگي كشور وابسته است.
کاخ خورشيد - توس: كاخ خورشيد از آثار دوره نادرشاه افشار است و احتمالاً براي سكونت خانواده سلطنتي احداث شده است. نماي اين كاخ استوانه‌اي است كه با سنگ‌هاي مرمر سياه تزئين شده است. اين كاخ در حال‌حاضر 20 متر ارتفاع و 12 اتاق دارد كه داخل اتاق‌ها با نقاشي و گچبري تزئين شده‌اند. در وسط اين بنا ، از سطح‌پشت بام طبقه اول برجي مدور با ترك‌هاي شبيه نيم ستون معروف به خياري احداث شده است. اين قصر درنيمه دوم قرن دوازدهم هجري قمري ساخته شده است.
آرامگاه امام محمد غزالي - توس: اين بنا كه به مقبره هارون الرشيد ، نقاره خانه زندان هارون و مسجد نيزمعروف است ، در كنار جاده مشهد به شهر توس و در نزديكي آرامگاه فردوسي بنا گرديده است. اين بناي آجري چهارگوش ، مشتمل بر ايواني رفيع ، دولچكي و چهار ايوان صليبي در داخل و همچنين پنجره‌هاي مشبك ، نغول‌هايي به شكل عمودي و افقي ، هشت طاق نما باقوس جناغي ، سردابه و گنبد دو پوشه آجري به بلندي 22 متر تاكف زمين است. پوشش خارجي آن در سالهاي اخير بازسازي شده است. داخل بنا چهار ضلعي است كه طول هر يك از اضلاع آن 11 متر است. اين مقبره در واقع بناي سه طبقه‌اي شامل سرداب و دو طبقه ديگر است و درسال 720 هجري قمري به ياد بود امام محمد غزالي - دانشمند نامي ايران - ساخته شده است.
مجموعه آثار کلات نادري - کلات: حصار كلات با 35 كيلومتر طول و 10 كيلومتر عرض در فاصله 180 كيلومتري شمال مشهد واقع شده است. آثار باستاني اين منطقه به دوره نادر شاه تعلق دارند و عبارتند از: برج‌هاي ديده‌باني اطراف شهر كلات كه در فاصله 1155 و1160 هجري قمري ساخته شده‌اند. كتيبه نادري واقع در خارج از قلعه نادري(دربند نفقي) به زبان تركي و به خط نستعليق در بدنه كوه ، دروازه ورودي ، دروازه دهچه ، دروازه چوب بست ، دروازه گشتانه ، دروازه نفقي ، دربند ارغون شاه ، عمارت خورشيد ، دربند نفقي و تخت دختر كه بر روي تپه نزديك دروازه نفقي و به امر نادرشاه ساخته شده است ، قرار دارد و اكنون آثاري پراكنده از آن بنا برجاي مانده است.
جغرافیای طبیعی - مشهد:
چشمه هاي گراب – مشهد: چشمه هاي گراب در 49 كيلومتري مشهد به نيشابور واقع شده است. مظهر چشمه‌ها در نقاط مختلف به فاصله حداكثر 500 متر از يكديگر با آبدهي متفاوت و گاز كم و زياد مشاهده مي‌شوند. آب اين‌چشمه‌ها از دسته آبهاي كلروره سديك آهن‌دار و هيپوترمال با باقي مانده خشك و اسيديته زياد است. اين نوع آبها مُدِرند و در نتيجه به دفع مواد زايد كمك مي‌كنند. ازدياد ترشحات بزاق ، معده ، صفرا و پانكراس(لوزالمعده) و درمان بيماري‌هاي مفصلي از ديگر خاصيت‌هاي درماني اين نوع آبها است.
چشمه آبگرم شاهان گرماب - مشهد: دهكده شاهان گرماب در 144 كيلومتري جنوب شرقي مشهد واقع شده است. مظهرچشمه آبگرم در دامنه شمالي كوهستان جنوبي ، در نقطه‌اي مرتفع از زمين جاي دارد. آب چشمه از دسته آبهاي‌بيكربناته كلسيك و سديك گرم با باقي مانده خشك كم و اسيديته كم مي‌باشد. استفاده از اين آب در بهبود والتيام عفونت‌هاي پوستي ، زخم‌هاي مزمن و جراحات ناشي از واريس ، عوارض رماتيسمي مزمن ، آرتريت وآرتروز، دردهاي عصبي ناشي از رماتيسم و عوارض كوفتگي توصيه شده است.
دره کشف رود - مشهد: رودخانه کشف با 240 كيلومتر، از بلنديهاي هزار مسجد و بينالود سرچشمه گرفته و در اين دره جريان مي‌يابد. اين دره بوسيله مجموعه‌اي از تپه‌ها كه در 20 كيلومتري جنوب شرق قوچان قرار گرفته‌اند ، از دره اترک جدا مي‌شود. جريان‌هاي متعددي از ارتفاعات بينالود و هزار مسجد سرازير مي‌شوند و كشف رود را تغذيه مي‌كنند. در حدود 900 روستا در اين دره و اطراف شعبه‌هاي آن قرار دارند ، همچنين پاييز مناسبي را براي بسياري از كوچ‌نشينان و نيمه كوچ نشينان و ساير دامداران خراسان شمالي بوجود مي‌آورد. فضاي عمومي اين دره بسيار زيبا و ديدني است.
غار مغان - مشهد: اين غار در 75 كيلومتري مشهد ، در جنوب روستاي مغان واقع شده است. غار مغان در ارتفاع 2910 متري از سطح دريا قرار گرفته است و داراي دو دهانه جنوبي و شرقي دارد. دهانه اصلي ، همان دهانه‌جنوبي است كه تا 120 متري آن احتياجي به روشنايي نيست. استالاگميت و استالاكتيت فراواني در اين غارديده مي‌شود. درون غار چندين چاه دارد كه بايد با احتياط كامل از آنها عبور كرد. عمق يكي از اين چاهها 25 متراست. در ميانه غار بركه آبي وجود دارد كه بعد از آن غار به چند شعبه فرعي تقسيم مي‌شود اين غار در نوع خود جالب و ديدني است.
غار مزدوران - مشهد: اين غار در دو كيلومتري شرق قريه مزدوران شهر مشهد و در ارتفاعات چاهك و شورلق واقع شده است. عرض دهانه ورودي آن در حدود دو متر و بلندي آن دو متر و نيم است. قدمت اين غار به هزاره دوم پيش از ميلاد مي‌رسد و در شمار آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.
تفرجگاه اخلومد - مشهد: اين تفرجگاه در 84 كيلومتري جنوب غربي شهر مشهد قرار دارد. در فاصله 3 كيلومتري جنوب روستا ، آبشاري به ارتفاع 23 متر جريان دارد كه از مناظر بسيار ديدني اين تفرجگاه محسوب مي‌شود.
تفرجگاه کوه سنگي - مشهد: مشهورترين و زيباترين گردشگاه كنار شهر مشهد ، بنام كوه‌سنگي مشهور است كه دردامنه جنوبي مشهد قرار دارد. در قسمت جلو اين تپه عمارتي ييلاقي و استخر بزرگي قرار دارد. استخر كوه‌سنگي به طول 100 و عرض 60 متر عمق‌هاي مختلف دارد كه از آب قنات‌هاي گناباد پر مي‌شود و آب آن از بلندي كوه‌سنگي بسوي شهر سرازير مي‌گردد. در مسير اين آب ، بلوار بزرگي با چهار پياده‌رو و سواره رو احداث شده است.درختان در هشت صف منظم قد برافراشته و منظره‌اي را ساخته‌اند كه فوق العاده زيباست و به (دالان بهشت) نيزمعروف شده است.
تفرجگاه طرقبه - مشهد: اين تفرجگاه از غرب به کوههاي بينالود و از شمال به كوه تخت رستم محدود مي‌شود و در دامنه كوههاي بينالود واقع شده است. اين منطقه به علت جريان چشمه‌سارها و سرسبزي درختان فراوان ازمناطق خوش آب و هواي مشهد محسوب مي‌شود.
تفرجگاه وکيل آباد - مشهد: پارك وكيل‌آباد بخش وسيعي از روستاي وكيل‌آباد است كه در جاده مشهد - طرقبه قرارگرفته است. اين پارك از نظر انبوهي درختان و آب جاري و استخر، يكي از تفرجگاه‌هاي مطلوب و بسيار زيباي شهر مشهد محسوب مي‌شود.
