بیرجند/مرکز استان:
بيرجند:
ناحيه اي که بيرجند جزء کوچکي از آن را تشکيل مي داد ، قهستان(کهستان – کوهستان) نام داشت و در مسير حوادث پس از اسلام ، جايگاه نسبتا" مهمي داشت. در اسطورههاى تاريخى ، بناى قهستان را به سام بن نريمان نسبت مى دهند و آن را بخشى از قلمرو فريدون پنجمين پادشاه پيشدادى مى دانند. در ناحيه بيرجند آثارى از وجود زرتشتيان نيز به دست آمده است. به نظر مىرسد ، زرتشتيان به اين نواحى مهاجرت كرده باشند. ناحيه بيرجند به عنوان بخشى از قهستان در مسير حركت اعرابى بود كه عربستان را به قصد نواحى مختلف خراسان بزرگ و ماوراءالنهر پشت سر مى گذاشتند و لذا هنوز هم روستاهاى عرب نشين در جنوب بيرجند وجود دارند. با اين كه مناطق كوهستانى در اين ناحيه ارتفاع اندكى دارند ، ليكن براى استقرار فرقه اسماعيليه كه به نواحى شرقى ايران پناه آورده بودند ، مأمن مناسبى بوده است. قلاعى كه از اين دوران درمنطقه بيرجند باقى مانده است ، حضور طولانى فرقه اسماعيليه را در آن دوران آشكار مى سازد. از قرن دهم و يازدهم هجرى ، يعنى از دوران صفويان به بعد ، فصل جديدى در تاريخ بيرجند گشوده شد كه موجبات رونق و آبادانى را فراهم آورد ، با رسميت بخشيده شدن به مذهب شيعه در دوره صفوى ، اين منطقه كه پناهگاه شيعيان به شمار مى رفت ، مورد توجه بيشترى قرار گرفت. اين شهر در حال حاضر، مركز استان خراسان جنوبى و يكى از مراكز عمده تجارى و اقتصادى است.
بيرجند و قهستان پيش از اسلام وجود داشته و بنای آن را به سام بن نريمان نسبت داده اند. اين شهرستان مهمترين منطقهي استان خراسان جنوبي است كه جمعيت آن در سرشماری عمومی نفوس و مسكن 1375؛ 276.813 نفر بوده كه از اين شمار 142.134 نفر مرد و 134.679 نفر زن بوده اند. بيرجندی ها مردمی سخت كوش، مهمان نواز و وطن دوست بوده و به سرزمين خود علاقهمند هستند. مردم اين منطقه زودآشنا، شاد، زودرنج و در دوستی استوار و پا برجا هستند. مردم بيرجند از نژاد آريايی و ايرانی هستند كه از دوران باستان در اين سرزمين ساكن شده اند. شماری خانوار عرب نيز در بيرجند زندگی می كنند. مردم بيرجند به زبان فارسی و لهجهي بيرجندی سخن میگويند. در گفتار آنان واژگان پارسی پيشين شنيده می شود. زبان عربی به طور پراكنده در بين شماری از مردم ناحيه، به ويژه عربها رواج دارد. بيرجندی ها پيرو دين اسلام و مذهب شيعه جعفری هستند. پيروان اهل تسنن و شماری زرتشتی نيز در بيرجند به سر می برند. با توجه به شواهد تاريخیكه در برخی نقاط پيرامون شهر بيرجند به دست آمده است، وجود زرتشتيان در بيرجند، پيشينهي درازی دارد.
ويژگي موسيقي محلي بيرجند در حركات ريتميك و نمايشي است و چوب بازي يكي از هنرهاي وابسته به رقص است كه ويژگي خاص خود دارد. شهرستان بيرجند وقهستان داراي زيباترين و لطيف ترين ترانه ها، آوازها و حماسي ترين رقص ها و آهنگ هاي سازي و آوازي است كه در كمتر نقطه اي از خراسان نظيرش را مي توان ديد اين شهرستان به سبب وسعت زياد داراي رقص ها و موسيقي بسيار متفاوت و متنوع است. رقم هاي پنج ضربي و سه تايي متداول در اين منطقه ويژگي خودش را دارد كه در ديگر نقاط ايران مرسوم نيست قطعات موسيقي سازي ويژه رقص هاي محلي در اين منطقه عبارتند از: اصيل، ناره ناره، فورگي، چنشتي، راست، چغل، چپ، زانو، سر ضرب، بخواب، بلوچي، شيرجه، احوال، اصول، به خاك، چپ و راست.
علاوه بر رقصهاي فردي، دو نفره و دسته جمعي كه ذكر آن رفت، رقص هاي زيادي وجود دارد كه چون رقصندگان آن به چوب بازي نيز مي پردازند در اصطلاح محل در رديف چوب بازي ها به حساب مي آيند كه بسييار تخت وپيچيده است ونياز به مهارت، ممارست و تمرين، چابكي و انعطاف بدن دارد. آهنگهای قديمی بيرجند را عروس كشو و عروس كشان، محمل، روش و شبيه مارش است، نصروجو(مصروجان)، گوچه باغي ، بستره نمكي، غلام بخشي، پيش باز، لالايي، استقبال( خوش آمد گويي) تشكيل ميدهند. فراقي نوعي دو بيتي خواني مرسوم به (فراقي ) نيز در منطقه رواج دارد كه روستاييان دايره وار دور هم مي نشينند و هر فرد با خواندن دو بيت از اشعار محلي به بيان هجران و فراق خود مي پردازند به شيوه خواندن يكسان وتكراري است هر فرد بيت آخري را به گونه اي فرد مي آيد كه نفر بعدي از لحن فرود مي فهمد كه نوبت اوست و بايستي فراقي را ادامه داد. بعضي از آهنگهاي محلي بيرجندي كه در هر دوره اي مركب از بيست ضرب با موتيف هاي متناوباً سه تايي و دو تايي است.(توضيح كامل تر رقص هاي محلي در موسيقي استان خراسان جنوبي كامل آورده شده است)
گرچه امروزه غذاهاي امروزي در منطقه رايج شده ولي غذاهاي محلي كه ازمواد در دسترس وتوجه به شرايط آب و هوايي درست مي شوند هنوز جايگاه خاصي دارند. غذاهاي محلي بيرجند را اشكنه عدس،اشكنه آلو،اشكنه نخود،اشكنه آرد گندم،اشكنه گوجه فرنگي،كشك زرد و...،خورشت قوارمه، گوشت داغ (قورمه)، خورشت سبزي ، كوكو كما، غروت (كشك ) بادنجان، كشك زرد، كشك سياه، قاتق ماش، آبگوشت، آش رشته، آش عدس، شله زرد، گندم شير، قاتق عدس، نان جوش ، كاچي ، بنه ، گاورسي ، سابري ، خرما برشته و... انواع شيريني هاي اين منطقه را نيز نان زنجبيلي، نان رووركرده، نان چرخي، كلمبه، كلوچه قندي، نان لوله اي، كله كنو (شاه دانه) ، نان نارگيلي، نان گردويي، نان برنجي تشكيل مي دهد. همچنين انواع نانهاي محلي نان دو آتشه، نان نوجوش، تفتان، روغن جوش، كماچ ، جان جاني، زردي ، ترشي ، نان قلفي ، نان گاورس، نان جو، نان سمنو، نان شلغمي، نان كلمبه ، نان سر پيازي، نان كنجدي و نان سر قلفي يز تعدادي از نان هاي محلي اين منطقه هستند.
موزه باستان شناسى - بيرجند: اين موزه با وسعت ششصد مترمربع زيربنا در طبقه دوم عمارت اكبريه شهر بيرجند و در انتهاى خيابان معلم قرار دارد. اين موزه از بخشهاى گوناگونى همچون بخش سفال ، سكه ، فلز، قرآن و كتابت ، اسلحه و ابزار جنگ و همچنين ميراث خاندان علم ، تشكيل يافته و نشانگر سير تاريخى منطقه از هزاره سوم قبل از ميلاد تا دوره قاجار است. در اين موزه عمدهترين آثار را سفالها و سكهها تشكيل مىدهند. سفالهاى موجود و مجموعهاى از سفالهاى نخودى هزاره سوم قبل از ميلاد ، سفالهاى خاكسترى هزاره اول ميلادى و سفالهاى لعابدار دوره اسلامى را در بر مىگيرد. همچنين سكههاى موجود در اين موزه شامل سكههاى دوره پارتى ، اليمايى ، ساسانى و دورههاى مختلف اسلامى تا قاجاريه هستند.
موزه مردمشناسى – بيرجند: موزه مردمشناسى بيرجند از جمله موزههاى جالب و ديدنى استان است كه گوشههايى از طرز زندگى ، معيشت و حرفههاى مردمان اين منطقه در آن به نمايش گذاشته شده است.از قسمتهاى ديدنى اين موزه مىتوان به مراسم عروسى ، كشاورزى ، سفالگرى ، عطارى ، كفاشى ، دستاسى (آسياب دستى) ، حكيم باشى ، پارچه بافى ، نخ ريسى و آهنگرى اشاره كرد كه بازتاب طرز زندگى مردم اين منطقه در گذشتهاى نه چندان دور است.
موزه شهدا - بيرجند: موزه شهدا در بناى خواجه خضر كه درخيابان منتظرى شهر بيرجند قرار دارد ايجاد گرديده است. اين موزه با همكارى و مشاركت سازمان ميراث فرهنگى و بنياد شهيد به پاس تكريم از مجاهدات نام آوران عرصه اقتدار ملت در روز جهانى موزه (28 ارديبهشت ماه 1381خورشيدي) افتتاح شده است.
موزه مشاهير و مفاخر ملى – بيرجند: در اين موزه كه در يكى از خانههاى تاريخى شهر بيرجند - خانه پردلى - ايجاد گرديده ، مجموعهاى از اسناد ، نسخ خطى ، آثار و تاليفات ، زندگى نامهها ، نشانهاى ملى ، علمى و ادبى ، لوحها ، عكس و لوازم شخصى بزرگان علم ، ادب و فرهنگ اين خطه چون علامه عبدالعلى بيرجندى ، حكيم نزارى ، ابن حسام خوسفى ، بلال شاخنى ، ابن كافى قاينى ، ملا على اصغر بيرجندى ، محمد باقر آيتى ، و فرهيختگان معاصر مانند علامه سيد محمد فرزان ، استاد غلامرضا سعيدى ، دكتر محمد حسين گنجى پدر جغرافياى نوين ايران و محمد اسماعيل رضوانى گردآورى و به نمايش گذاشته شده است.
موزه علوم و تاريخ طبيعى - بيرجند: اين موزه در پنج كيلومترى شهر بيرجند و در مجموعه شوكت آباد قرار دارد. در اين موزه مجموعههاى متنوعى از حيات وحش به نمايش گذاشته شده است كه شامل پرندگان ، پستانداران ، خزندگان و دوزيستان مىشود. علاوه بر اينها در اين موزه مجموعه جالبى از فسيلها شامل فسيلهاى شاخص و غيرشاخص وجود دارند كه قدمتى بين دوازده تا پانصد ميليون سال را دارا ميباشند.
موزه وقف – بيرجند: اين موزه با همكارى اداره اوقاف و امور خيريه بيرجند و سازمان ميراث فرهنگى درسال 1382 خورشيدي افتتاح گرديده ، كه در آن آثار وقفى به نمايش گذاشته شده است.
روستاى شاخن - بيرجند: اين روستا كه در درهاى زيبا قرار دارد ، با قدمتى چند صد ساله در يكصد كيلومترى شمال شرقى شهرستان بيرجند قرار گرفته است. روستاى شاخن به چهار محله با نامهاى سر تنوره ، باغستان ، حسينيه و مدرسه تقسيم مىشود. رودخانه شاخن از كنار اين روستا مىگذرد و هنوز هم سنگ آسيابهاى روستا را مىگرداند. وجود اين گونه آسيابها در عصرى كه تكنولوژىهاى پيشرفته همه جا را تسخير نموده ، از جمله مكانهايى هستند كه مىتواند براى سياحتگران جذابيت ويژهاى داشته باشد. در روستاى شاخن حسينيهاى وجود دارد كه از قدمتى طولانى برخوردار است.
روستاى هندوالان - بيرجند: روستاى قديمى هندوالان در شمال شرقى شهرستان بيرجند و در يك منطقه دشتى قرار دارد. مسجدى قديمى در اين روستا وجود دارد كه قدمت آن بيش از هزار سال است. به جز اين مسجد زيارت گاهى كه به مزار چهار برادران معروف است در روستاى هندوالان قرار دارد. آثار ديگرى همچون آسياب آبى قديمى در اين روستا وجود دارد كه هنوز هم مورد استفاده اهالى است. بطور كلى مجموعه آثارى كه در روستاى هندوالان قرار دارد ، آن را به يكى از روستاهاى ديدنى و جالب استان تبديل نموده است.
روستاى طبس مسينا - بيرجند: اين روستا كه در گذشته به علت وفور عناب در آن ، به طبس عناب نيز معروف بود ، در شرق شهرستان بيرجند و جنوب شرقى شهر اسديه قرار دارد و از چهار محله به نامهاى قلعه طبس ، ده طبس ، آسياباد طبس وآسياب جان محمد طبس تشكيل شده است. در اين روستا آثار تاريخى گوناگونى همچون آسياب بادى ، قلعه تاريخى ، زيارتگاه و مساجد قديمى وجود دارند ، كه بازگوكننده گذشته پر رونق و پيشرفته آن است. به طورى كه از نوشتههاى جغرافى نويسان دوره اسلامى استنباط مىگردد اين روستا در روزگاران گذشته يكى از شهرهاى مهم (قهستان) به شمار مىرفت.
روستاهاي ويژه - استان خراسان جنوبي:روستاهاى جالب و ديدنى استان عبارتند از: تَرَك ، فورگ ، شاه زيله ، ماژان ، دُرُح ، گسك و....
آرامگاهها - استان خراسان جنوبي : آرامگاههاى بوذرجمهر و شيخ ابوالمفاخر كه در قاين قرار دارند.
رودخانه ها - استان خراسان جنوبي: رودخانه درميان ، رودخانه فخرود ، رودخانه على آباد و رودخانه خوشاب.
چشمه هاي آبگرم - استان خراسان جنوبي: گرماب (آب جوش) واقع در محل فدشك بخش خوسف ، گرماب واقع در روستاى نصرالدين بخش درميان ، كل ترش واقع در كلاته محمدبيك ، كل ترش واقع در جاده نهبندان ، آب معدنى واقع در روستاى تناك دهستان مود ، آب معدنى سياه دره واقع در كلاته سليمان ، گو آب روستاى خوسف و كل آب ترش شهرستانك بخش خوسف دهستان براكوه.
غارها- استان خراسان جنوبي: غار فاس بين گناباد و قاين و غار خدنگ در شهر قاين.
ارتفاعات - استان خراسان جنوبي: ساير كوههاى مهم استان عبارتند از: شاه كوه با ارتفاع 2732متر كه در غرب نهبندان است ، كوههاى گلرك با ارتفاع 2481 متر، زينآباد با ارتفاع 2419 متر، بازو با ارتفاع 2352 و بزو با ارتفاع 2335 متر كه در جنوب شرقى شهرستان بيرجند قرار دارند و كوههاى باران با ارتفاع 2518 متر و آتشكده با ارتفاع 2159 متر، كه در شمال شوسف واقع شدهاند.
مکان های دیدنی و تاریخی - بیرجند:
مكان هاي ديدني و تاريخي اين شهرستان را بند عمر شاهبيرحند، بند دره بيرجند، آب انبار حاج ملك بيرجند، حمام چهار درخت بيرجند، امام زاده زيد بن موسي بيرجند، مسجدجامع بيرجند، سنگ نگاره و نقش كال جنگال بيرجند، سنگ نگاره لاخ مزار بيرجند، آرامگاه سلطان ابراهيم رضا بيرجند، ارگ حاجي آباد بيرجند، حسينيه بهرمان بيرجند، حسينيه حاجيه آمنهبيرجند، خانه پردلي بيرجند، مسجد جامع هندوان بيرجند، حسينيه آراسته بيرجند، حمام شوکتيه بيرجند، قلعه نهبندان بيرجند، باغ کوشک امير آبادبيرجند، يخچال شوکت آباد بيرجند، رباط آصف بيرجند، قلعه پايين شهر بيرجند، ارگ کلاه فرنگي بيرجند، خانه آراسته بيرجند، قلعه فورگ بيرجند، بافت تاريخي روستاي خوربيرجند، حسينيه و مدرسه نواب بيرجند، مسجد چهار درخت بيرجند، مجموعه باغ و عمارات اکبريه بيرجند، باغ و عمارت رحيم آباد بيرجند، ارگ بهارستان (قلعه خشتي) بيرجند، مصلاي بيرجند، مدرسه شوکتيه (حسينيه شوکتيه) بيرجند، آرامگاه ابن حسام خوسفي بيرجند، آرامگاه حسام الدوله بيرجند و خواجه خضر بيرجند تشكيل مي دهد.
صنايع و معادن - بیرجند:
صنايع شهرستان بيرجند در دو دسته صنايع دستی و صنايع ماشينی قابل بررسی است. فرش بافی از هنرهای دستی مهم مردم بيرجند به شمار می رود و فرش ها با طرح های كاشان و محلی و قاليچه ها بيش تر با طرح های بلوچی، سيستانی، تركمنی و … توليد می شوند. در زمينهي قالي بافي اولين منطقهاي كه در بيرجند مورد توجه دست اندركاران قرار گرفته روستاي درخش بيرجند است. سييل ادواردز ميگويد قرنهاست كه مردم قائنات به قاليبافي اشتغال دارند . مقدس كه در پايان قرن دهم از اين منطقه بازديد كرده است ، اظهار ميدارد كه قاليبافي در قائنات به درخش اختصاص دارد و اضافه ميكند كه در آن زمان چهارصد دستگاه قاليبافي در اين منطقه موجود بوده است.
از قاليهاي بيرجند تعداد زيادي به يادگار مانده كه در موزه فرش ايران ودرمجموعه آستان قدس رضوي نگهداري ميشود كه اكثراً بافت روستاي درخش بيرجند هستند. حاج موسي اناركي وعزيز الله زهرايي در بهبود كيفيت قالي درخش بيرجند سهم عمده اي داشته اند.
با توجه به شواهد تاريخي قاليبافي در بيرجند ازدرخش شروع شده ولي به مرور زمان در سطح روستاهاي بيرجند گسترش يافته است. موفقيت بافندگان فرش مود را بايد در استفاده از پشم محلي، شستوشوي خوب، رنگرزي سنتي و بافت خوب دانست. امروزه فرش بيرجند را در بازارهاي جهاني را با نام «مود» ميشناسند. (روستاي مود در 36 كيلومتري بيرجند قرار دارد ومردم آن قاليبافي را بلافاصله از درخش آموختند و امروزه بيشتر آن ها به شغل قاليبافي اشتغال دارند.) امروزه در شهرستان بيرجند تعداد 16 هزار دار قالي وجود دارد و تنها در شهرستان بيرجند 200 باب فروشگاه خامه فروشي، 50 الي 60 كارگاه رنگرزي ، 30 الي 40 واحد پرداخت زني وديگر صنفهاي وابسته به فرش داير است اين آمار نشانگر آن است كه حيات اقتصادي بيرجند در گرو فرش است.
قالی بافی در بيرجند: نقوش هندسي قاليچه هاي بيرجند در قاليچه هاي عشاعري بيرجند جلوه كرده است كه تجلي انديشه، ذوق، هنر و احساس است. نقوش هندسي قاليچه هاي بيرجند ابتدا به صورت مجرد و انتزاعي بوده و به تدريج به طبيعت نزديكتر شده است. بيشتراين نقوش از مثلث و ساير اشكال هندسي گرفته شده و به شكلهاي مختلف كنار هم چيده شده است و با رنگ بنديهاي مناسب هر يك نمودي از طبيعت پيدا كرداند. طرحهاي شكسته در قالي بيرجند همچنان بر اصالت اوليه خود باقي مانده اند اما ميتوان به تأثير عشاير سيستاني كه همه ساله به مناطقي از بيرجند ييلاق ميكنند اشاره كرد . طرح زيباي سه برگي كه عشاير بخش درميان آن را در قاليچه هايشان به كار ميبرند از جمله اين تأثيرات است. همچنين در متن قاليچه هاي بخش درميان بيرجند كه نام قاليچههاي عيساييها به خود گرفته است طرح سه قالبي ديده ميشود كه هر قالب شامل چند لوزي همانند است كه يكي درون ديگري قرار گرفته كه اصالت اين طرح نيز به عشاير سيستان برميگردد.
درطرحهاي فعلي فرش بيرجند قديميترين نقشه قالي بيرجند كه در روستاي درخش يافت ميشده است؛ طرح هراتي بوده است. اين طرح بنا بر گل ختاييدر عمده توليدات فرش درخش به كار ميرفته است. همچنين نقشه درختي بعد از طرح هراتي از سابقه ديرينهاي برخوردار است اين نقشه كه با الهام از طبيعت طراحي شده در روستاهاي مود و درخش بيشتر از ساير نقاط يافت ميشود از ديگر نقشهاي رايج در قالي بيرجند مي توان به نقش ريز ماهي ساده، ريزماهي ترنجدار، ريز ماهي پنج متن و طرح سعدي اشاره كرد.
امروزه انواع طرحهاي مختلف اصفهان ، قم و تبرير و … در كارگاههاي قالي بافي شهري و روستا بيرجند بافته مي شود.رايج ترين اين نقوش شامل نقشه هاي: بوته جقه، طرحهاي گلداني، نقشه دهان اژدر، طرحهاي كرماني، طرح شاه صفي، نقشهكلهاسبي، طرح خشتي و طرح محرمات هستند.
گليم بافی: بافت گليم در شهر بيرجند رايج نبوده و اغلب در روستاهاي اطراف آن بافته ميشود. سابقه گليم بافي در بيرجند نميتوان به درستي بيان كرد ولي با توجه به اظهارات بافندگان محلي با سابقه قاليبافي منطقه هماهنگي دارد. هم اكنون گليم وگليم بافي به گونه اي جديتر در روستاهاي خور و خراشاد رايج است و در ساير نقاط روستاييان به گونهاي انفرادي و بدون تجمع كار گاهي به بافت آن مشغول هستند . نقش گليم هاي منطقه بيشتر به گونه گليمهاي بلوچي رخشاني است و اغلب طرحهايي بسيار ساده دارد.
گليم را هم با نقشه از پيش فراهم شده و از روي طرح و هم به صورت ذهني مي بافند. رنگهايي كه بيشتر در نقش گليم به كار مي رود، خالص و شاد بوده و اغلب زرد آبي قرمز و سفيد شكري است. تنوع در نقش و هماهنگي در رنگ است كه به گليم اصالت بخشيده و به عنوان هنرهاي دستي شهرت جهاني داده است. نقش گليم در سراسر جهان از جمله ايران با طرحهاي هندسي و خطوط مستقيم و شكسته شكل مي گيرد. نقشهاي ايلات از تغييرات به دور بوده و به سنت هاي اقوام نزديك ترند و بدين لحاظ داراي نماي بيش تري از نقوش روستاي و شهري بوده و مورد توجه هنر دوستان است. در اين نقوش معمولاً از نقش مايه هايي مانند شاخ گوزن و چشم و كوزه استفاده مي شود در اين گليمها نيز نقشها صادر شدند و هميشه خطوط اصلي شي را كه بافنده قصد نشان دادن آن را دارد مشخص مي كنند. طرح و نقشه گليم در بيرجند و خراسان از نقاط ديگر مستثني نبوده ولي در مقام مقايسه با گليمهاي عشايري كه ساده تر هستند و زينه خالي آنها بيشتر است شبيه ترند.
پلاس نيز نوعي گليم است و موارد استفاده اي چون گليم داردو دربيش ترمناطق روستايي بافته مي شود پلاس بافي معمولا با موي بز انجام مي گيرد ولي در روستاي خور نوي ديگر پلاس بافي با روگ ( تكه پارچه ) انجام مي گيرد. براي بافت پلاس ابتدا دار پلاس را به وسيله ميخ سرپا ميكنند سپس شتها را از دو «سركار» و « كون كار» مي گذرانند و بعد به خاطر اينكه تارها به همديگر نرسد و به هم نخورد روي چوب كار را گلي مي كنند و سپس به وسيله ماسوره و نخ پلاس را ميبافند براي بافت پلاس باروگ ابتدا چند رديف شتها را ميچينند كه به آن ساده ميگويند بعد به وسيله تكهاي پارچه كه به آن روك ميگويند؛ شروع به بافت پلاس مينمايند. اين گونه از گليم بيشتر براي توبره مورد استفاده قرار ميگيرد و بافت آن به صورت محدود است و به ندرت انجام ميگيرد.
جاجيم بافی: قدمت بافت جاجيم در اين منطقه حدود 30 سال است جاجيم را در اين منطقه با دستگاه توبافي (پارچه بافي) ميبافند و تنها تفاوت آن در اين است كه جاجيم با نخ كلفتتر بافته ميشود. نقش جاجيم دراين منطقه بستگي به سليقه بافنده دارد در اين منطقه پارچه بافي و جاجيم بافي رابطه اي مستقيم با يكديگر دارند و هر منطقه اي كه جاجيم در آن بافته ميشود حتماً پارچه هم در آن بافته ميشود مركز عمده بافت جاجيم روستاي خوسف است.
سفال گری: با وجود تحقيقات گسترده اي كه در زمينه سفال و سفالگري شده هنوز محققان دقيقاً نمي دانند كه اين هنر از چه زماني شروع شده ولي يقيناً سابقه ديرينه و چندين هزار ساله سفالگري در نقاط مختلف جهان به هزاره هاي ماقبل تاريخ ميرسد و سفالگري ايران از اين امر مستثنا نيست.بيش تر محققان و باستانشناسان معتقدند كه ايران زادگاه سفالگري بوده و اين هنر از اين كشور به ساير نقاط جهان راه يافته است .
سفالگري در اين منطقه مانند سايرمناطق به روشهاي مختلف انجام ميگيرد. در بيرجند جنبه كاملاً كاربردي دارد و آنچه بيش از هر چيز داراي اهميت است اين كه سفال اين منطقه بدون لعاب بوده و اگر در مواردي هم نياز به لعاب كاري بوده به صورت بسيار ابتدايي انجام شده است. سفالگري در بيرجند در روستاهاي شاهزيله و كوشه انجام ميگيرد اما سنتي ترين و قديميترين روش سفالگري در منطقه شاهزيله انجام وارايه ميشود. گل مورد نياز اين منطقه از اين روستاها تهيه ميشود. سفالگران اين منطقه معمولاً خاك مل ( خاك رس قرمز كه در اين محل از اطراف شاهزيله و مهديه تهيه ميشود ) را مورد استفاده قرار ميدهند اغلب كودهاي مورد استفاده زميني است و سوخت آن گازوييل است از آنجا كه حرارت كودهاي آنها قابل كنترل نيست لذا برخي از ظروف در هنگام پخت ذوب ميشوند در اين كوره در عين استفاده از يك نوع گل رنگهاي متفاوت پس از پخت داريم كه علت آن تغيير حرارت كوره در قسمت هاي مختلف است از ديگر ابزار سفالگري چرخ سفالگري است كه اغلب توسط خود هنرمند ساخته ميشود و اغلب سفال گران با چرخ پاي كار مي كنند سنگ چرخ سفال معمولاً از جنس چوب سنگ و سفال استفاده ميشود برخي از سفالگران روي سنگ چرخ نمد روغن زده ميكشند.
کشاورزی و دام داری - بیرجند:
فرآورده های كشاورزی شهرستان بيرجند عبارت اند از: زعفران، گندم، جو، چغندر قند، پنبه، تره بار، گردو، سيب، عناب و آلو زرد. در بيرجند هم چنين دامداری به گونه سنتی رواج دارد و دام ها، گوسفند، بز، گاو، شتر، و… است.
مشخصات جغرافيايي - بیرجند:
شهر بيرجند، مركز شهرستان بيرجند استان خراسان، به پهنه ای حدود 2 هزار هكتار در جنوب خراسان، در مسير راه بازرگانی مشهد – زاهدان – پاكستان، در 32 درجه و 53 دقيقه پهنای شمالی و 59 درجه و 13 دقيقه درازای خاوری نسبت به نيمروز گرينويچ قرار دارد. بلندی شهر بيرجند از سطح دريا، 1480 متر و فاصله هوايی آن تا تهران، 791 كيلومتر است. اين شهرستان از شمال به شهرستان قاين، از خاور به افغانستان، از باختر به شهرستان های طبس و فردوس، و از جنوب به شهرستان نهبندان محدود است. آب و هوای اين شهرستان در نواحی جنوبی گرم و خشك و در ناحيه كوهستانی معتدل است. بيش ترين درجه حرارت در تابستان ها، 40 درجه سانتی گراد می رسد. فصل سرما از آبان ماه آغاز می شود و متوسط حرارت به 10-6 درجه سانتی گراد و حداقل مطلق به زير صفر می رسد. راه هاي دسترسي به اين منطقه عبارت اند از:
راه آسفالته بيرجند – گناباد، به درازای 214 كيلومتر.
راه آسفالته بيرجند- شوسف، به درازای 165 كيلومتر.
راه شنی بيرجند – اسد آباد، به درازای 84 كيلومتر.
راه شنی بيرجند – خوسف، به درازای 42 كيلومتر.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي - بیرجند:
نام نخستين بيرجند «كهستان» يا كوهستان بوده، كه عربی آن «قهستان» است، يعنی زمينی كه در آن، كوه بسيار باشد. از آن جا كه اين ناحيه دارای جايگاه طبيعی و جغرافيايی ويژهای بوده و كوه های زيادی دارد، به آن كهستان گفته اند و عرب ها آن را «قهستان» ناميده اند. در بر گزيدن نام بيرجند استدلال ها و دلايل متفاوتی ارايه میشود. برخی بر اين باورند که واژه بيرجند در اصل «برگند» يا «بركند» و يا به گونه عربی «برجند» بوده است. «بر» به معنی نيم، نصف و «گند» به معنی شهر است. بنابراين برگند يا برجند، به معنی نصف شهر است، كه به دليل كوچكی شهر، آن را برگند گفته اند. اندك اندك برگند به بيرگند و بيرجند تبديل يافته است. عده ای ديگر نيز واژه بيرجند يا بيرگند را شامل دو پاره بير، به معنی چاه (در عربی) و گند يا جند، به معنی مكان، محل و شهر در فارسی می دانند، بر اين اساس معنی آن شهری است كه دارای چاه و آب باشد. اين ناحيه كه محدوده بزرگی از خوسف در باختر، تا طبس مسينا در خاور را شامل می شود، در مسير راه های ارتباطی مهمی بوده، كه نواحی جنوبی كشور را به هرات، نيشابور و خراسان بزرگ پيوند می داده است. به بيان ديگر ناحيه بيرجند در محل برخورد سه ناحيه مهم خراسان بزرگ در شمال، نواحی درونی فلات و نواحی جنوبی ايران در باختر و جنوب باختری، و نواحی سند و سيستان در جنوب خاور بوده است.
بيرجند و قهستان پيش از اسلام وجود داشته و بنای آن را به سام بن نريمان نسبت داده اند. برخی نيز آن را بخشی از قلمرو فريدون، پادشاه پيشدادی می دانند. وجود روستاهايی در اين ناحيه چون سلم آباد، فريدون، گيو، و … مويد اين گفتار است. ناحيه بيرجند در 29 هـ . ق به دست مسلمانان افتاد و تا 259 هـ . ق، از سوی فرستاده گان خلفا اداره می شد. در اين سال يعقوب ليث صفاری، به منظور سركوبی عبدالله بن محمد بن صالح سگزی، كه نزد محمد بن طاهر به نيشابور رفته بود، از راه قهستان و قاينات، رهسپار نيشابور شد. وی در سر راه خود، بيرجند و ديگر نقاط قهستان را گشود و حاكمانی بر آن مناطق گمارد. قهستان تا سال 299 هـ . ق، در دست خاندان صفاری سيستان بود. از اواخر سده پنجم هـ . ق، حسن صباح برای برانگيختن مردم اين ناحيه، يك نفر داعی به نام حسين قاينی را به آن جا فرستاد. دعوت وی كه خود از مردم قهستان بود، با پيروزی رو به رو شد، زيرا مردم بيرجند و پيرامون آن، از حكومت سلجوقيان به تنگ آمده بودند. كار اسماعيليان در قهستان بالا گرفت و در خاور قهستان موفق به ايجاد يك حكومت محلی شدند. در ميانه سده 7 هـ . ق، هلاكوخان مغول به دفع اسماعيليه برخاست و سپاهيان وی هفتاد قلعه يا دژ اسماعيليه را در ايالت قهستان گشودند.
هر چند نام بيرجند از سده 7 هـ . ق مطرح شده، ولی تا دوران صفويه، يعنی سده 10 و 11 هـ . ق، هم چنان قصبه ای بيش نبوده است. از اين زمان فصل نوينی در تاريخ اين شهر گشوده شده است. در اواخر دوران صفوی، بيرجند حاكم نشين ولايت قاينات شده و فرمانروايان آن، در فتنه افغان و لشكركشی های نادر شاه افشار، اهميت ويژه ای به دست آوردند و مايه رونق و اعتبار شهر بيرجند گرديدند. از اين پس روز به روز بر پهنه و جمعيت آن افزوده شد و بدين ترتيب عوامل سياسی، مقدمات ايجاد شهری را در يك محيط جغرافيايی نامساعد فراهم كردند.
اماکن مذهبی - بیرجند:
مسجد جامع چهاردرخت - بيرجند: مسجد جامع چهاردرخت يكى از مساجد معتبر شهر بيرجند است و به عنوان يك اثر ويژه از اهميت زيادى برخوردار است. اين مسجد كه با ابعاد بيش از يك هزار متر مربع و به صورت يك چهار ضلعى در محله چهاردرخت بنا گرديده ، در حد يك شبستان است و ظاهراً به علت محدوديت زمين به شكل چهار ضلعى ناقص درآمده است. تاريخ ساخت اين بنا به اواخر دوره صفوى مربوط مىشود و مهمترين اجزاى آن عبارتند از: پيش طاق ورودى ، شبستان ستون دار ، محراب كوچك و محراب طاق نما ، صحن مسجد و فرم پنجرهها يا نورگيرها.
مسجد عاشورا - بيرجند: اين مسجد در سال 821 هجري قمري توسط گوهرشاد ، زوجه شاهرخ تيموري ساخته شده است. اينمسجد با صحن بزرگي در ميان ، به شيوه مساجد چهارايواني ايران ساخته شده است. خطوط ثلث زيباي اين مسجد ، به دست بايسنقر ميرزا ، فرزند شاهرخ تيموري نگاشته شده است. مهمترين قسمت اين مسجد ، ايوانجنوبي آن است كه با مقرنس كاري و كتيبههاي نفيس آذين شده است. در طرفين اين ايوان ، منارههاي توپري به ضخامت 6 متر و ارتفاع مساوي ايوان قرار گرفتهاند كه از رانِشِ تاق ايوان جلوگيري ميكنند. گنبد اصلي مسجد(به دهانه 15 متر و دو پوسته) در گلوله باران ارتش روسيه در سال 1330 هجري قمري آسيب ديده و در سال 1339 خورشيدي برچيده شده. گنبد فعلي ، از بتون مسلح و با همان اندازه اصلي جايگزين آن شده است. اين مسجد يك بار دردوره صفوي در سال 1052 هجري قمري و يك بار در دوره قاجاريه تعمير و تزئين شده است.
مسجد هندوالان - بيرجند: اين مسجد از بناهاي تاريخي قرن نهم هجري قمري است كه در ماه رجب سال 855 هجري قمري به دست معماري به نام (شمس الدين محمد تبريزي) ساخته شده است. اين مسجد گنبدي بزرگ با كاشي كاري ، ايوان و دو مناره دارد. دو مناره كاشي كاري شده طرفين ايوان داراي كتيبه ميباشند در نماي ايوان نيزكتيبه منظومي قرار دارد كه با خطوط زرين بر روي كاشي نگاشته شده است. اين بنا در زمره آثار تاريخي استان خراسان به ثبت رسيده است.
مصلاى بيرجند - بيرجند: اين مسجد از بناهاي قرن نهم هجري قمري است و باني آن پهلوان علي نامي بوده است. صحن اين مسجد به شكل چهار گوش است ، ايوانهاي بلند ، شبستان و محرابي سنگي دارد. كتيبهاي از زمان شاه عباس اول صفوي در سال 1021 در اين بنا نصب شده است. كتيبه اصلي مسجد ، منظوم و شامل دو بيت به خط ثلث است و بر روي ستون شبستان باقي مانده است. كتيبه منظوم ديگري بر روي سنگ ، در بالاي محراب نصب شده است. مفاد اين كتيبه حاكي از اين است كه مسجد به دست عباسقلي خان نامي تعمير شده و بدست او بناهايي به ساختمان اصلي مسجد افزوده شده است. سه فرمان تاريخي از شاه عباس اول صفوي ، در روي سنگ نقر شده ودر ديواره اين مسجد نصب شده است. متن سه فرمان شامل لغو و تخفيف ماليات ، رفع مزاحمت عمال دولتي ازمردم و ساکنين نيشابور است. اين بنا در شمار آثار تاريخي ثبت شده است.
مسجدجامع خوسف - خوسف: اين مسجد در دشت زوزن خواف واقع شده است. از ساختمان اصلي اين مسجد كه به اوايل قرن هفتم هجري قمري تعلق دارد ، چند پايه و دو ديوار و سردر به جا مانده است و در كتيبه آن نيز تاريخهاي 615 و 617 هجري قمري قيد شده است. اين مسجد از لحاظ تزئينات و نگارههاي خط كوفي جالب توجه است.
حسينيه آراسته – بيرجند: حسينيه آراسته در شهر بيرجند يكى از بناهاى عهد قاجاريه است و براساس متن كتيبهاى كه در بخش فوقانى تزئينات نماى ديوار ميان سرا وجود دارد اين حسينيه در سال 1301 هجرى قمرى توسط آراسته بنا گرديده است. اين بنا با دارا بودن سر در ورودى تزئين شده ، در چوبى دو لنگه با گل ميخهاى تزئينى ، دالان ، هشتى با فضاى گنبدى و تزئينات رسمى بندى و مقرنس كارى ، اتاقهاى اطراف ميان سرا ، حوض كوچك بابا غچههايى در ميان سرا و... شباهت زيادى به يك خانه سنتى دارد. در نماى ديوار اين بنا دو قاب گچى كه نمايانگر صحنههاى مبارزه و نبرد افسانهاى و دينى است.
حسينيه حاجيه آمنه - بيرجند: اين حسينيه كه در ابتدا به صورت مسكونى بود ، به حاجيه آمنه از وابستگان خاندان علم تعلق داشت ، كه در سال 1287 هجرى قمرى وقف شده است ، تا در ايام محرم جهت سوگوارى و تعزيه خوانى مورد استفاده قرار گيرد. اين بنا كه به صورت تك ايوانى ساخته شده ، شامل بخشهاى زير مىباشد: ابتدا ورودى اصلى و حياط بنا قرار دارد ، بعد بناى دو طبقهاى كه از طريق يك هشتى مىتوان به آن راه يافت ، سپس حياط ديگرى كه به وسيله يك راهرو به حياط قبلى مىپيوندد و بالاخره ايوان بنا را مىتوان نام برد. اين بنا در حالى كه از اجزاى مختلفى تشكيل شده است از هماهنگى كاملى برخوردار است. ورودى اصلى بنا به خاطر احداث خيابان از بين رفته و در حال حاضر با ديوارى ، كه بعداً احداث گرديده ، درون بنا از خيابان جدا شده است. ورودى طبقه دوم راهرويى با طاق كليل است و در سمت چپ آن اطاقى قرار داشته كه امروزه فقط آثار آن ديده مىشود. اين راهرو به يك هشتى منتهى مىشود كه به شكل دايره است و به وسيله طاق عرقچين پوشيده شده است. يك رشته پلكان هشتى را به فضاى بدون پوششى متصل مىكند كه به آن ميان خانه مىگويند و ميان خانه به بخشهاى ديگر طبقه اول راه دارد. اتاق شاه نشين مهمترين اتاق اين بنا محسوب مىشود كه داراى پلان چليپايى است. اين اتاق از سه طرف به قسمتهاى ديگر طبقه اول راه دارد و داراى طاقچهها و طاقنماهاى متعددى است. در شمال اين اتاق ، اتاق ديگرى است كه به پيش ايوان راه دارد.
حسينيه نواب - بيرجند: حسينيه نواب كه در محله چهاردرخت شهر بيرجند قرار دارد در دوران سلطنت شاه عباس صفوى احداث گرديده است. اين حسينيه به فرمان اميرزاده خاتون ملقب به بىبى نواب كه يكى از همسران اميراسماعيل خان خزيمه علم بوده بنا گرديده و تاريخ ساخت آن براساس كتيبهاى كه در پيش طاق ورودى حسينيه قرار دارد ، 1001 هجرى قمرى است. بر اين كتبيه (عمل حاجى يار آگاه) نيز حك شده گرديده كه احتمالاً گچبرىهاى پيش طاق توسط وى انجام گرفته است. اين حسينيه بصورت دو ايوانى طراحى و ساخته شده كه داراى فضاى ورودى پيش طاق و سر در تزئينى است و سقف آن با مقرنسكارى زيبايى آرايش گرديده. همچنين اشعار محتشم كاشانى مرثيه سراى عهد صفوى در حاشيه پيش طاق بصورت برجسته گچبرى شده است. ساير اجزاى اين حسينيه عبارتست از ايوانها ، رواقها ، اتاق اعيانى ، فضاهاى منفرد و كلاه فرنگى مزين به مقرنس و گچبرىهاى تزئينى.
آثار تاریخی - بیرجند:
مدرسه شوكتيه – بيرجند: مدرسه شوكتيه كه از بناهاى تاريخى شهر بيرجند محسوب ميشود با مساحتى معادل 3178 مترمربع در سال 1312 هجري قمري به فرمان اميراسماعيل خان علم (شوكت الملك اول) به منظور برگزارى مراسم عزادارى در ايام ماه محرم احداث گرديده و در سال 1326 هجري قمري به ابتكار محمد ابراهيم خان علم (شوكت الملك دوم) به عنوان نخستين مدرسه ابتدايى برگزيده شده است و امروزه در داخل بافت تاريخى اين شهر و در مجاورت خيابان منتظرى قرار دارد. اين بنا داراى دو ورودى است ، كه ورودى واقع در ضلع جنوبى بنا از ويژگىهاى معمارى ايرانى برخوردار است. سر در ورودى مزبور داراى تزئينات مقرنس گچى است و يك لوح سنگى نيز بر بالاى درگاه آن نصب گرديده است. اين بنا داراى آثار برجسته معمارى همچون هشتىها ، دالانها ، گنبد بلند ، كلاه فرنگى ، طاق نماها ، نورگيرها ، شاه نشينها ، پنجرهها و تزئينات بسيار زيباست. در حال حاضر اين محل به عنوان حسينيه در ايام ماه محرم مورد استفاده قرار ميگيرد.
مدرسه علميه آيت الله آيتى - بيرجند: اين مدرسه كه در شهرستان بيرجند و در خيابان مطهرى قرار دارد بين سالهاى 1300 تا1310 خورشيدي ساخته شده و از جمله آثارى است كه متعلق به اوايل دوره پهلوى است. در جبهههاى شمالى ، غربى و شرقى صحن اصلى بنا هيچگونه ساخت و سازى مشاهده نمىشود و ايوان و اتاقهاى بنا در جبهه جنوبى آن احداث شدهاند. ايوان اين بنا داراى دو ستون چهارضلعى در وسط و دو نيم ستون در ديوارهاى طرفين است.
مدرسه علميه معصوميه - بيرجند: مدرسه علميه معصوميه در خيابان مطهرى شهر بيرجند قرار دارد و تاريخ ساخت آن به اواخر قرن دوازدهم هجرى قمرى برمىگردد. مؤسس اين مدرسه امير معصوم خان بوده و دو كتيبه در آن وجود دارد كه يكى معرف نام مدرسه و ديگرى حاوى گفتارى از پيامبراكرم (ص) است.
مدرسه ابن حسام خوسفى - خوسف: مدرسه ابن حسام خوسفى در بافت تاريخى شهر خوسف قراردارد و بانى آن مرحوم ملاعلى خوسفى است. اين بنا داراى حياط مركزى و آجرچينىهاى زيبا و قاب بندىهاى آجرى در نماى داخلى و بيرونى است.
آرامگاه حسام الدوله - بيرجند: آرامگاه حسام الدوله در خيابان منتظرى شهر بيرجند قرار دارد و مدفن حسام الدوله ، يكى از رجال بيرجند در دوره قاجاريه است. اين بناى تاريخى با وسعتى بيش از چهارصد متر مربع داراى پيش ايوانى سرتاسرى است كه از كف صحن آرامگاه مرتفع تر مى باشد. ورود به بنا از طريق ايوانچهاى كه در ابتداى ورودى ايجاد شده صورت مى گيرد. اولين اتاق آرامگاه با آينهكارى تزئين گرديده و فضاى زيبايى را به وجود آورده است. تزئينات آينهكارى تركيبى از اشكال هندسى گوناگون مانند لوزى ، مربع ، مستطيل و چند ضلعى است كه تصاوير بديع گلدان و ديگر اشياء را به وجود آوردهاند. علاوه بر آينهكارى ، در اطراف اين اتاق سكوهاى كوتاهى احداث كردهاند كه جذابيت خاصى به اين مجموعه بخشيده است.
آرامگاه خواجه خضر - بيرجند: آرامگاه خواجه خضر با مساحت 35814 مترمربع در خيابان منتظرى شهرستان بيرجند قرار دارد. سازندگان بنا دو نفر به نامهاى (خواجوى) و (منصف) بودند و در اوايل دوره قاجار اين بنا را ساختند. اين بناى تك ايوانى داراى سردر ورودى ، هشتى ، صحن ، ايوان و طاقهايى در شرق و غرب صحن است. ايوان دو طبقه بنا در ضلع شمالى آن قرار دارد. قوسهاى موجود در اين بنا از نوع جناغى است. مصالح به كار رفته در بنا آجر، خشت ، ملات گل و گچ است. در حال حاضر اين بنا به موزه شهداى بيرجند تغيير كاربرى داده است.
قلعه رستم - خوسف: قلعه رستم در جنوب شرقى شهر خوسف و در غرب روستاى كوچكى به نام (گنج) بر فراز تپهاى رفيع ، كه بر جلگه خوسف و دشت ماژان مشرف است ، قرار دارد. چون اين قلعه در محلى واقع شده كه دسترسى به آن آسان نبوده ، لذا آسيب كمترى متوجه برخى از فضاهاى آن شده است. در داخل قلعه شش تالار وجود دارد كه با طاقهاى جناغى پوشش يافتهاند. اگرچه ورودى اين تالارها به دليل انباشت خاك و آوار مسدود شده است ، ولى تالارها نسبتاً سالم ماندهاند. در مركز قلعه چاهى وجود دارد كه عمق آن حدود هفت متر است و در جبهه جنوبى قلعه آب انبارى قرار دارد كه از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. در جبهه شمال شرقى قلعه پنج برج ديدهبانى وجود داشته كه آنها قابل تشخيص است.
قلعه بيرجند - بيرجند: اين قلعه تاريخى كه بر فراز تپهاى در شهر بيرجند قرار دارد در دوره صفويه احداث شده و در دوره قاجاريه بازسازى گرديده كه تغييراتى نيز در ضلع شمالى و برجهاى آن صورت گرفته است. اين قلعه در دورههاى صفويه و قاجاريه از جمله پناهگاههاى مهم مردم بيرجند در برابر حملات ازبكها محسوب مي شد. نقشه قلعه بيرجند چهارضلعى است كه چهار برج در چهار گوشه آن قرار دارد و دو برج نيز در ضلعهاى غربى و شمالى است. اين قلعه داراى دو در ورودى است كه يكى از آنها در ضلع شمالى و ديگرى در ضلع غربى است.
قلعه فورگ - بيرجند : اين قلعه كه بر بالاى تپهاى واقع شده ، به دستور نادرشاه احداث گرديده و در شرق بيرجند ، در روستاى (فورگ) از توابع شهر درميان قرار دارد. دروازه اصلى قلعه در ضلع شرقى آن است و دروازهاى كوچكتر نيز در ضلع شمالى وجود دارد. قلعه فورگ را حصارى با برجهاى مدور و كنگره دار در بر گرفته كه بر بالاى آنها مزقل(سوراخ)هايى جهت ديدهبانى و تيراندازى تعبيه شده است. شاه نشين در بالاترين نقطه قلعه قرار دارد و شامل بناهايى همچون اتاق هايى در دو طبقه ، مسجد ، آب انبار، اصطبل و... ميباشد.
قلعه حوض غلام كش - بيرجند: اين قلعه عظيم در جنوب شرقى شهر بيرجند و در حوالى روستاى (مود) قرار دارد. در گذشته حصارى با برجهاى متعدد در اطراف قلعه وجود داشته كه اكنون در بعضى از قسمتها آثار آن را مىتوان ديد. در گوشه شمال غربى قلعه فضايى با پلان مربع شكل وجود دارد كه هر ضلع آن بيش از پنجاه متر است و چند ستون چهارضلعى آجرى در آن جا ديده مىشود كه سطح خارجى آنها را با ساروج اندود كردهاند. بخشى از ديوارهاى اين فضا را صخرههاى طبيعى كوه تشكيل مىدهد و ديوارها را با ساروج اندود كردهاند. با توجه به شواهد موجود ، اين قلعه يكى از قلاع اسماعيليان بوده است.
قلعه كل حسن صباح - بيرجند: اين قلعه كه در جنوب شرقى شهر بيرجند و در روستاى نصرت آباد بخش درميان قرار دارد ، از مهمترين قلاع اسماعيليان در منطقه به شمار مىرود. زيرا پس از منطقه الموت و قلعه معروف آن اين قلعه به لحاظ دارا بودن موقعيت ويژه در منطقه ، دومين مركز دفاعى اسماعيليان در ايران بوده است. در اين قلعه سه بخش عمده وجود دارد كه عبارتند از: غربى ، مركزى و شرقى. اين قلعه تاريخى از جمله آثار ارزشمندى است كه در خراسان جنوبى قرار دارد.
باغ و قلعه مود – بيرجند: باغ و قلعه مود در روستاى مود ، در چهل كيلومترى شرق بيرجند قرار دارد. اين بنا با مساحت 60270 مترمربع داراى حصار و بيست برج مدور است كه با فاصلههاى مشخصى در حصار باغ قرار دارند. علاوه بر برجها ، يك خندق به عرض تقريباً ده متر در دور تا دور حصار حفر شده و دفاع از قلعه را آسانتر مىنموده است. ورودى اصلى باغ در ميانه ضلع شمالى آن قرار دارد و دو طرف ورودى ، دو برج و دو اتاق كوچك جهت سكونت نگهبانان ديده مىشود. در داخل قلعه بقايايى از يك بناي قديمى عمارتى تشريفاتى - شامل چند ليوان ، بقاياى يك هشتى ، راهروها و اتاقها بر جاى مانده است. در مركز اين باغ عمارتى قرار دارد كه ويژگىهاى معمارى آن متعلق به معمارى اواخر دوره قاجار و اوايل پهلوى است.
باغ اميرآباد پايين - بيرجند: اين روستا در شش كيلومترى غرب بيرجند قرار دارد و مالك آن امير معصوم خان خزيمه (حسام الدوله) بود و به همين جهت به آن (كلاته خان) هم مىگفتند و در برابر اميرآباد بالا (شيبانى) اميرآباد پايين ناميده مىشد. حسام الدوله در اين روستا باغ بزرگ و آبادى داشت كه دو عمارت معتبر در آن بود. ارگ دو طبقهاى در وسط باغ احداث كرد.
عمارت و باغ اكبريه - بيرجند: اين مجموعه كه در گذشته هسته مركزى روستاى اكبريه را تشكيل مىداد ، اكنون به شهر پيوسته و در انتهاى خيابان معلم بيرجند قرار دارد. مجموعه اكبريه با كاربرد مسكونى و حكومتى ساخته شده كه قسمتى از ساختمانها و اندرونى آن به اعضاى خانواده علم اختصاص داشت و قسمت مركزى آن مخصوص امور ديوانى و حكومتى بود. اين مجموعه داراى بخشهاى سر در ورودى ، عمارت ، اصطبل ، حمام ، خم خانه ، بخش ادارى ، تالار تشريفات ، استخر و... است. مجموعه اكبريه با 45069 مترمربع مساحت در جهت شرق به غرب ساخته شده و اولين و قديمىترينى اين مجموعه در بخش شرقى ، ساختمان حشمت الملك است. مردم به آن بناى شوكت الملك مىگويند. اين ساختمان هم اكنون به كتابخانه و دانشكده هنر اختصاص يافته است.
باغ معصوميه - بيرجند: اين باغ در روستايى به همين نام در نزديكى بيرجند قرار دارد. اين روستا توسط (امير معصوم خان خزيمه) (حسام الدوله) احداث شد و به معصوميه معروف شد. حسام الدوله در اين روستا باغ بسيار بزرگى احداث كرد و در آن درختهاى فراوان كاج و ميوه كاشت و بناى مفصل و ارگ گونهاى نيز در آن ساخت.
باغ و عمارت رحيم آباد – بيرجند: باغ و عمارت رحيم آباد به دليل خصوصيات ويژه معمارى و تزئينى در باغهاى ايرانى جايگاه ويژهاى دارد. اين مجموعه از باغ ، استخر، عمارت اصلى ، انبارهاى متعدد ، حوضخانه ، اتاقهاى خدمه و نگهبانان ، اصطبل ، حصار و برجهاى نگهبانى شكل گرفته است. طبقه اول عمارت شامل دو تالار وسيع و اتاقهاى منفرد است. اصلىترين بخش اين عمارت را تالار آيينه آن تشكيل مىدهد.
باغ و عمارت شوكت آباد – بيرجند: باغ و عمارت شوكت آباد با مساحت حدود هشت و نيم هكتار در ده كيلومترى شرق شهرستان بيرجند ، در جاده منتهى به زاهدان قرار دارد. بناهاى احداث شده در اين باغ به صورت متراكم در جبهه جنوبى و شرقى باغ ساخته شدهاند. در جبهه جنوبى اتاق هايى به صورت منفرد جهت خدمه باغ و عمارت اصلى مخصوص حاكم و خانواده او و تالار تشريفات بود. اين عمارت شامل فضاهاى آيينه خانه ، حوض خانه با سقفى گنبدى و مزين به رسمى بندى و مقرنس كارى ، حمام ، مطبخ ، ميانخانه و دالانهاى ارتباطى به مسيرهاى مختلف است.
ارگ كلاه فرنگى - بيرجند: ارگ كلاه فرنگى در شهر بيرجند يكى از بناهايى است كه در اوايل دوره قاجاريه ساخته شده و به لحاظ ويژگى معمارى آن از جمله بناهاى شاخص و جالب اين شهرستان محسوب مىگردد. اين بنا در شش طبقه و به شكل زيگورات ساخته شده و در گذشته به حسام الدوله معصوم خان خزيمه تعلق داشته كه از حكام منطقه بود. فضاهاى قابل استفاده اين بناى شش طبقه در دو طبقه قرار دارند و طبقات ديگر را فقط جهت ايجاد فرم ساختهاند. نقشه طبقه همكف ساختمان به شكل مربع مىباشد و اتاقهاى متعددى آن را در برگرفتهاند. دراين طبقه چهار هشتى قرينه و حوض خانهاى وجود دارد كه درِ اتاقهاى طبقه همكف به فضاى اطراف آن باز مىشوند. طبقه دوم بنا مشتمل است بر يك محوطه هشت ضلعى و چند اتاق كه يك رشته پله اين طبقه را به طبقات بالاتر مرتبط مي كند.
ارگ حاجى آباد - بيرجند: ارگ حاجى آباد در شرق شهر بيرجند يكى از بناهاى دوره قاجاريه است كه داراى دو ساختمان مجزا و مستقل است ودر فاصله سى مترى از يكديگر قرار دارند. دراين ارگ چهار باغ به نامهاى باغ بزرگ ، باغ نهالى ، باغ زيرين و باغ طاقى وجود داشته كه بعدها بر اثر بى آبى از ميان رفتهاند. يكى از ساختمانها كه بزرگتر از ديگرى است در دو طبقه بنا شده و شامل چند دالان ، سرسرا و اتاقهايى جهت پذيرايى و نشيمن بوده است. در حاشيه ديوارهاى بعضى از اتاقها مقرنس كارى و گچبرىهاى زيبايى ديده ميشود.
تپه تخچرآباد - بيرجند: شهر بلقيس كه در حقيقت خرابههاي شهر قديمي اسفراين است در سه كيلومتري شهر فعلي و سمت راست جاده سبزوار - اسفراين واقع شده است. سفالهاي بدست آمده از اين شهربه دوران صفويان تعلق دارند. بنظر ميرسد اين شهر پيش از دوران صفويه ساخته شده باشد.
تپه پل عباس آباد - بيرجند: حصار كلات با 35 كيلومتر طول و 10 كيلومتر عرض در فاصله 180 کيلومتري شمال مشهد واقع شده است. آثار باستاني اين منطقه به دوره نادر شاه تعلق دارند و عبارتند از: برجهاي ديدهباني اطراف شهر كلات كه در فاصله 1155 و1160 هجري قمري ساخته شدهاند. كتيبه نادري واقع در خارج از قلعه نادري(دربند نفقي) به زبان تركي و به خط نستعليق در بدنه كوه، دروازه ورودي، دروازه دهچه، دروازه چوب بست،دروازه گشتانه، دروازه نفقي، دربند ارغون شاه، عمارت خورشيد، دربند نفقي و تخت دختر كه بر روي تپه نزديك دروازه نفقي و به امر نادرشاه ساخته شده است ، قرار دارد و اكنون آثاري پراكنده از آن بنا برجاي مانده است.
تپه مود - بيرجند: اين تپه در 500 متري جنوب روستاي سارمران در غرب اسفراين واقع شدهاست. آثار سفالي پراكنده بر روي اين تپه ، مبين دورههاي تاريخي اوايل اسلام است.
حمام شوكتيه - بيرجند: اين حمام يكى از بناهايى است كه در اواخر دوره قاجاريه درشهر بيرجند ساخته شده و در ساخت آن از روش جديد بهرهگيرى شده است. به اين ترتيب كه اين حمام لوله كشى شده و داراى اتاقكهاى دوش دارى است كه به صورت بهداشتى مورد استفاده استحمام كنندگان قرار مىگرفته. اما اين حمام نيز به تبعيت از حمامهاى سنتى به خاطر تنظيم رطوبت و دما ، پايينتر از سطح معابر عمومى ساخته شده ، لذا براى ورود به داخل حمام بايد به وسيله پلههايى به پايين رفت. فضاى بينه حمام به شكل چهارگوش طراحى شده و دراطراف آن سكوهاى نشيمن و رختكن قرار دارند. بينه حمام بالاتر از گرمخانه قرار گرفته و ورود به گرمخانه نيز از طريق ميان در صورت مىگيرد. اين حمام در ابتدا خزينهاى داشته ، كه بعدها جاى خود را به اتاقكهاى دوش دار داده است ، زيرا مخزن آن موجود مىباشد. مساحت حمام يكصد و پنجاه متر مربع و مصالح به كار رفته در آن ساروج ، آهك ، آجر و گچ بوده است و شيوه به كار رفته در معمارى اين حمام الگوبردارى از معمارى تركى است.
حمام چهاردرخت - بيرجند: اين حمام نمونهاى از حمامهاى قديمى بيرجند است و در حال حاضر به عنوان (زورخانه پورياى ولى) جهت انجام ورزشهاى باستانى تغيير كاربرى داده است. اين حمام به (سرآب ميان ده) مشهور بود و يكى از دو حمام بزرگ شهر محسوب مىشد و در جنوب ميدان چهار درخت قرار داشت. حمام مردانه بود و آب آن از قنات (قصبه) تأمين مىشد. ورودى حمام با طاق كوتاه و چند پله آجرى عريض ، پايينتر از سطح خيابان قرار دارد. مصالح به كار رفته در بنا آجر، خشت ، گچ ، آهك و ساروج است. اين حمام عليرغم سبك معمارى ويژه و استادانه خود ، هيچ گونه تزئينات قابل توجهى ندارد.
يخدان شوكت آباد - بيرجند: اين يخدان كه در سه كيلومترى شهر بيرجند قرار دارد در دوره قاجاريه ساخته شده و از جمله يخدانهايى است كه در آن تخريب كمترى صورت گرفته است. معمارى اين يخدان شامل سه بخش است كه عبارتند از ديوار، حوض يا استخر و محفظه يخدان. ديوار اين يخدان طول زيادى ندارد و متناسب با محفظه يخدان طراحى شده است. مخزن اين يخدان را با قلوه سنگهايى كه با آهك و ساروج بندكشى شده است ساختهاند و گنبد مخروطى زيبايى بر فراز آن است. امروزه يخدان شوكت آباد به صورت گذشته مورد استفاده قرار نمىگيرد و متروك و نيمه مخروبه مانده است.
يخدان بهلگرد - بيرجند: اين يخدان كه در بيست كيلومترى شرق بيرجند قرار دارد از جمله يخدانهاى ناحيه بيرجند است كه نسبتاً سالم مانده است. بناى يخدان بهلگرد به دوره قاجاريه مربوط مىشود و اجزاى معمارى آن عبارت است از ديوار، آبگير يا استخر، مخزن ، گنبد مخزن و اتاقهاى كارگران. ديوارهاى اين يخدان بيش از چهل متر طول و حدود پنج متر ارتفاع دارد و مصالح به كار رفته در آن چينه گل با مخلوط شن ريز است و بر فراز آن گنبدى مخروطى و زيبا احداث كرده اند.
قنات قصبه - بيرجند: قنات قصبه در شرق بيرجند و در دشت بُجُد احداث گرديده و مظهر آن در مقابل حسينيه شوكتيه قرار دارد. چون آب اين قنات كمى شور است ، لذا آن را در مصارف كشاورزى مورد استفاده قرار مىدهند. اين قنات پيش از اسلام احداث گرديده و تا به امروز مورد استفاده قرار مىگيرد. علاوه بر قنات قصبه ، قناتهاى ديگرى همچون قنات كوشه (عباس آباد) و قنات خيرآباد نيز از شهرت فراوانى برخوردارند.
جغرافیای طبیعی - بیرجند:
رود بيرجند - بيرجند: اين رودخانه از ارتفاعات شرقى بيرجند سرچشمه مى گيرد و پس از طى دشت بيرجند و خوسف با پيوستن به رودخانه كاريچگان به سمت جنوب مى پيچد و به كويرلوت منتهى مى شود. اين رودخانه ، كه به نامهاى بيرجند و شاهرود نيز معروف است ، به صورت مسيل عظيمى از بيرجند مى گذرد و در مواقعى كه بارانهاى تندى ببارد ، جريان آب آن غيرقابل مهار مى شود.
رود كاريچگان - بيرجند: رودخانه كاريچگان يكى از رودخانه هاى دايمى كم آب است كه در ناحيه خوسف جريان دارد وجهت آن از جنوب شرقى به شمال غربى است. اين رود ، كه از ارتفاعات دشت ماژان سرچشمه مى گيرد ، پس از اتصال به شاهرود با نام رود شور به دشت لوت سرازير مى شود. حواشى بالادست اين رودخانه قابليتهاى تفرجگاهى دارد.
درياچه بند دره - بيرجند: اين بند مهمترين تفرجگاه كوهستانى استان است كه در يكى از درههاى رشته كوه باقران احداث شده است. بند دره در هشت كيلومترى جنوب بيرجند قرار دارد و از آثار دوره قاجاريه است. وسعت درياچه بند دره در حدود سه هكتار است. در ساخت اين بند از مصالحى همچون آجر، سنگ و ملات آهك و ساروج استفاده شده و نماى بيرونى آن از آجر است. آب درياچه بند دره از نزولات جوى تامين مى شود و در بدنه بند ، و در كنار صخره شرقى آن سرريزى تعبيه شده است ، كه مازاد آب بند از طريق آن به بيرون مى ريزد و به مصرف كشاورزى مى رسد. به جز بند دره دو بند ديگر به نامهاى بند عمرشاه و بند النگ (چارده) در همين رشته كوه وجود دارد كه از آثار دوران قاجاريه مى باشند. اين بندها علاوه بر اهميت تاريخى از قابليتهاى تفرجگاهى نيز برخوردارند.
آبشار گيوك - بيرجند: اين آبشار در انتهاى درهاى سرسبز قرار دارد و مجموعه اى از چندين آبشار است و مرتفعترين آنها هشت متر ارتفاع دارد.
آبشار چهار ده - بيرجند: اين آبشارها در انتهاى درهاى به همين نام در ارتفاعات باقران در شمال بيرجند قرار دارند. در اولين و مرتفعترين اين آبشارها آب از ارتفاع حدود هفت مترى به پايين سرازير مى شود.
غار چنشت - بيرجند: اين غار در فاصله 80 كيلومترى جنوب شرقى شهر بيرجند و در روستايى به نام چنشت قرار دارد و به طورى كه از متون تاريخى برمىآيد ، اين غار توسط فردى به نام سيد محمد مشعشع در حدود شش قرن پيش كشف گرديده است. طول غار بيش از 59 متر است ولى عرض و ارتفاع آن در بعضى از نقاط پهن است و در جاهايى هم تنگ مى شود كه عبور از آن به سختى انجام مى گيرد. در غار چنشت آثارى از گذشته ها به جا مانده كه نشان مى دهد اين غار به عنوان پناهگاه مورد استفاده عدهاى از افراد - احتمالاً فرارى - قرار مى گرفته است. از جمله آثار به جا مانده در اين غار مى توان به اسكلتهاى انسانى ، اشياى سفالى و چرخ نخ ريسى اشاره كرد .در فاصلهاى نه چندان دور از غار چنشت غار ديگرى وجود دارد ، كه به غار چهل چاه معروف است. وجود اسكلتهاى انسان در اين غار، اين احتمال را به وجود آورده كه آنها متعلق به افرادى باشند كه آن جا را به عنوان پناهگاه برگزيدهاند.
رشته و قله باقران - بيرجند: رشته كوه باقران كه از شمال غربى به جنوب شرقى امتداد مى يابد ، حدود يكصد كيلومتر طول و 13 كيلومتر عرض دارد و بلندترين قله آن 2595 متر ارتفاع دارد.
رشته و قله مومن آباد - بيرجند: رشته كوه مؤمن آباد يا مينا آباد نيز به موازات آن امتداد مى يابد كه بلندترين قله آن به نام (بن در) 2782 متر ارتفاع دارد. در دامنه هاى اين رشته كوه ها ، كه منشاء چشمه سارها و رودها ، هستند ييلاقاتى نيز وجود دارد كه عمدتاً در فصول گرم مورد استفاده شهرنشينان و دشتنشينان قرار مى گيرند. علاوه بر اين دو رشته كوه ، بايد به كوهستان آهنگران نيز اشاره كرد كه قله سه پستان آن با ارتفاع 2830 متر معروف است و بلندترين نقطه استان نيز محسوب مى شود.
منطقه حفاظت شده ارك و كرنگ - بيرجند: اين منطقه كه در جنوب غربى بيرجند واقع شده است ، يكى از نواحى جنگلى و زيباى استان محسوب مى گردد و غالب پوشش گياهى اين منطقه را درختان بادامشك ، بنه ، گز و تاغ ، و گياهان دارويى همچون گل زوفا ، كلپوره ، شاه تره ، خاكشير، درمنه و... تشكيل مى دهند. همچنين در اين منطقه جانوران و پرندگانى مانند گرگ ، روباه ، شغال ، خرگوش ، قوچ ، بزكوهى ، كبك ، تيهو و سينه سياه و ... وجود دارند كه در شمار ثروتهاى طبيعى به شمار مى روند.
